Tíminn - 29.07.1979, Blaðsíða 19

Sunnudagur 29. júli 1979.
19
#3t$ÍI®5Slt
höföu reynt I verslun. Eftir aö
hafa nefnt einstök dæmi segir
hann:
,,I sumum héruöum hafa
menn fariö aö reyna lítilfjörleg
samtök til verzlunar, en þau
hafa mest lent i þvi aö einhver
hefur sett kunningja sinn 1 Dan-
mörku til þess aö útvega
spekúlant, og þegar sá spekúl-
ant hefur komiö, þá hafa vörur
hans og viöskipti ekki þótt þeim
mun betri en kaupmannsins aö
þau gætu haldist viö til lang-
frama, eöa kaupmaöur hefur
getaö spjaraö sig meö þvi aö slá
undan i kaupskap sinum um
stundarsakir meöan spekúlant-
inn var fyrir dyrunum, en jafn-
aö svo upp aftur þegar hann
var horfinn á burt. Ar eftir ár
hafa landsmenn látiö sig flæöa
á sama skerinu. 011 þessi sam-
tök hafa þvl veriö til litils
gagns, þvi menn hafa ekki haft
annan hag af þeim en aö sjá
framan i tvo kaupmenn I staö-
inn fyrir einn svo sem mánaö-
artima, en báöa frá sama
staönum og báöa þess vegna
jafnt umkomna til verzlunar.
En þaö sem mest á reiö aö
kynnast verzluninni, læra aö
þekkja vörur, vöruverö og
vörugæöi, læra aö meta þann
hagnaö sem maöur getur haft
af vöruafla sinum og af aö
vanda vöru sina, þaö læröu
menn ekki. Maöur haföi kaup-
mannaskipti en var jafn ófróö-
ur eftir sem áöur i öllu þvi er
verzlunina og verzlunargagniö
snerti. Verzlunin sjálf var hin
sama og fyrr og á henni höföu
engin umskipti oröiö. Menn
höföu þá enn engan hug eöa dug
til aö hafa samtök og leggja
fram fé sitt og voga þvi undir
forstööu duglegs manns, sem
þeir kysi sjálfir, og eiga svo von
á gróöa sem félli af verzlun fé-
lagsins, heldur vildu þeir vera
sér úti um einhvern, sem flytti
þeim vörurnar sem næst aö
dyrunum upp á sjálfs sin á-
byrgö, setti sjálfur verö á sinar
vörur og þeirra sem þeir höföu
ekkert færi á aö meta eöa vit til
aö sjá, og færi svo burt meö á-
bata sinn svo þeir sæi hann
aldrei siöan. Þaö kvaö svo ramt
aö þessu, aö þegar Vestfiröing-
um bauöst einu sinni duglegur
og séöur maður til að standa
fyrir félagsverzlun, þá fékk
hann engan með sér, nema svo
aöeins aö hann bæri allan vand-
ann sjálfur, en þeir heföu ábat-
ann, án þess að leggja neitt til,
nema aö verzla viö hann ef
hann gæfi betri prisa en aðrir.
Þetta er, eins og gefur aö
skilja, sama eins og aö afneita
öllum félagsskap og gefa sig á
vald þess kaupmanns sem
slungnastur er að nota hin
gömlu einokunarbrögð. Meö
þess konar aöferð búa lands-
menn við vöndinn á sjálfa sig,
og halda þessu við svo lengi,
sem þeir hafa ekki lag á að taka
upp aöra siöi I verzlunarefnum
sinum”.
Óheppilegt og
næstum
undarlegt
Aörar heimildir segja, að þessi
duglegi og séöi maöur sem Vest-
firðingum bauöst til aö standa
fyrir félagsverslun hafi veriö As-
geir Asgeirsson skipherra. Hann
varö mikill kaupmaöur og rak
stórútgerö I sambandi viö verslun
sina. Atvinnulif blómgaöist og
hagur almennings batnaöi, en
allur sá auöur sem verslunin dró
saman tapaöist þjóöinni. Eigend-
urnir uröu danskir og verslunin
var seld. Heyrt hef ég aö erfingj-
arnir hafi lagt fé sitt I bjórbrugg-
un úti I Kaupmannahöfn en hvaö
sem um þaö er, er fullvlst, aö
andvirðiö fór allt úr landi, hvern-
ig sem þaö hefur veriö ávaxtaö
siðan. En stórkostlegt er til aö
hugsa, ef verslun og útgerö As-
geirs Ásgeirssonar heföi starfaö á
félagslegum grunni og verið opin
almenningi til þátttöku og bundin
héraöinu.
Asgeir Asgeirsson var mikill
vinur og stuöningsmaöur Jóns
Sigurössonar og sama mátti
segja um Hjálmar Jónsson, sem
rak verslun á Flateyri og seldi
Asgeiri hana raunar áöur en lauk.
Það eru ekki sist þeir Ásgeir og
Hjálmar sem Jón hefur I huga er
hann segir:
,,Þó er þaö einkennilegt aö
einmitt þessir fslenzku kaup-
menn Vestfiröinga voru ætiö
meðal hinna fremstu i aö halda
úti haffærum fiskiskipum og
koma upp islenzkum sjómönn-
um til hákarlaveiða og fisk-
veiða á þilskipum. En þaö er ó-
heppilegt, og næstum undar-
legt, aö aldrei hefur tekizt aö
stofna verzlunarfélög undir
forstööu þessara manna, sem
mætti þó sýnast aö heföi veriö
bæöi mögulegt og ágæta vel til
falliö”.
Þessi ummæli benda til þess, aö
Jón hafi vitað full skil á þvi, aö
Asgeir hafi viljað hafa félagsskap
viö bændur við Djúp er hann hóf
verslunarrekstur sinn.
Einn hinn
bezti og
vissasti visir
Siöan ræöir Jón um Gránufé-
lagiö og verslunarfélagiö viö
Húnaflóa, þaö sem Pétur Eggerz
veitti forstööu, og segir:
„Hér er þá enn nýtt dæmi til
aö sýna hvaö vér getum afrek-
að meö samtökum af eigin
rammleik, þvi á tveim árum
hafa verzlunarfélögin, þó þau
séu aðeins aö skapast, oröiö
hvatamenn til aö koma á reglu-
bundnum gufuskipsferöum
kringum meira en hálft landið,
og þegar verzlunarfélögin eru
komin á fastan fót og oröin al-
menn um allt land, þá fjölga
gufuskipaferöirnar af sjálfum
sér og þar meö reglulegar sam-
göngur milli héraöanna. Verzl-
unin eykur vörumagniö, vöru-
magniö fjölgar skipunum,
skipafjölgunin eykur alla út-
vegu landsbúa, útvegir og afli
landsbúa getur aukizt svo, bæöi
til lands og sjávar, aö engum er
unnt aö segja takmörk þess.
Vér þorum aö fullyröa, aö meö
þvi aö efla verzlunarfélögin i
sama eöa áþekku lagi og
verzlúnarfélög Norðlendinga,
sem hér var skýrt frá, og stofna
fleiri meö sama lagi þar sem
þvi veröur viö komiö, þá mund-
um vér aö tveim árum liönum
ýkjulaust geta átt von á fjórum
gufuskipum, sem færu kringum
land á tiltekna staöi og væri þaö
ekki litil framför frá þvi sem nú
er, en þaö játum vér aö til þess
aö þetta komist I verk þá stoöar
ekki aö hugsa sig lengi um eöa
horfa aögjörðalaus I gaupnir
sér”.
Jón Sigurðsson var lifsreyndur
þegar hér var komiö sögu og hann
gekk þess ekki dulinn aö hugsjón
félagshyggjunnar ætti ýmsu erf-
iöu aö mæta. Hann vildi gjarnan
mæta ádeilum og efasemdum I
þeirra garð strax fyrirfram og
þvi segir hann áöur en greininni
lýkur:
„Vér þykjumst sjá aö landar
vorir muni fljótt taka á skarp-
leika sinum og finna töluveröa
agnúa á þessum félaga-sam-
tökum. Vér vitum meö vissu aö
oss er ekki sú gáfa gefin aö
finna þá alla, en vér þykjumst
geta fundiö tvo sem eru fhugun-
arveröir, fleiri sjáum vér ekki
aö sinni sem oss þykja hættu-
legir.
Menn geta sagt aö þessi félög
séu til þess aö eyöileggja alla
kaupmenn, alla fasta verzlun I
landinu, alla kaupstaöi, og und-
ir eins og félögin dragi alla
verzlun undir sig þá leiöi þau til
þess aö gera alla bændur aö
kaupmönnum eöa meö öörum
oröum: aö gjöra alla verzlun
landsins aö vitleysu, þvi enginn
bóndi geti verið kaupmaöur
jafnframt eftir þvi sem nú hag-
ar til, nema til þess aö skemma
hvort tveggja bæði fyrir sér og
landinu. Þetta er ekki ósenni-
lega talaö, ef aö væri svo hætt
viö aö sú aöferö yröi höfö sem
leiddi i þessa stefnu, en hér er
ekki hætt viö þvi. Sú stefna,
sem verzlunarfélögin taka, er
aö oss viröist allt ööruvisi og
hættulaus. Þaö er nú fyrst aö
ekki er aö gera ráö fyrir að allir
menn, hver og einn einstakur
gangi I þessi félög, þar munu
ævinlega veröa nógir eftir
handa kaupmönnum þeim sem
hafa lag á að koma sér betur
eöa gefa betri prisa aö vér ekki
nefnum hina, sem eru skuld-
bundnir meö árgjaldi til aö
verzla viö kaupmenn ævilangt.
Þaö er mjög mikil skamm-
sýni og eintrjáningsskapur aö
llta alla jafna einungis á „pris-
ana” sem manni eru boönir af
öörum en gæta ekkert aö hinu
hver munur er á að hafa ekkert
vald á neinum prisum sjálfur,
hvorki I hönd né úr, og ekki
hafa neina minnstu hugmynd
um hvernig prisarnir ættu aö
vera ef þeir væru réttir, ellegar
á hinu aö hafa alla prisa i hendi
sér bæöi aö og frá, og vita þar
aö auki hverjir réttir og sannir
prisar eru, þvi þetta geta fé-
lagsmenn vitaö og eiga aö vita,
þegar þeir hafa verzlun sina
saman, og hyggja aö ráöi fé-
lagsins eins og skynsamir og
greindir menn. Það er þetta
sjálfsforræði I verzlunarefnum
sem er aöalgagn af verzlunar-
félögunum og sem er margra
peninga viröi. Enginn ætti aö
geta metiö þaö eins og vér ís-
lendingar, sem höfum svo þrá-
faldlega oröiö aö missa nauö-
synja vorra ár eftir ár, láta oss
lynda úrþvætti úr öllum varn-
ingi, sem enginn vildi nýta ann-
ars staðar og engum þótti boö-
legur, taka á móti skemmdri
matvöru, maökaöri og fullri af
allskonar óþrifum, og þakka
fyrir aö fá heldur þetta en ekki
neitt og segja meö manninum
sem keypti brennivinsdregg:
„spyrjum ekki hvaö þaö kost-
ar, þökkum guöi þaö fæst”.
Vér veröum enn aö fara
nokkrum orðum um þann ótta,
sem sumir þykjast hafa aö ef
verzlunarfélögin yröu drottn-
andi þá mundu þau einoka
verzlunina miklu verr en nokk-
ur kaupmaöur nú, þvi oft heyra
menn það á Islandi aö enginn sé
verri blóðsuga á löndum sínum
I kaupum og sölum heldur en
Islendingar þeir sem gefi sig aö
verzlun. Vér skulum nú ekki
orölengja um þann vitnisburö,
— hver veit nema hann sé vott-
ur um aö tslendingar hafi meiri
gáfur til verzlunar en læri-
meistarar þeirra, þegar þeir fá
aö njóta sin? — en vér getum
einungis sagt, aö hvort sem
nokkuö væri hæft i honum eöa
ekki, þá getur hann ekki meö
neinu móti náö til félaganna.
Þetta er aö oss viröist i augum
uppi, þvi þegar ætti aö gjöra
ráö fyrir þesskonar einokun þá
yrðu félögin aö vera sundruö og
eyöilögö og verzlun þeirra aö
vera komin i hendur einstakra
manna. Þegar félögin væru i
fullu fjöri og nálega hver
maöur I héraöinu ætti þátt I
þeim, minni eöa meiri, þá gætu
slik félög aldrei orðiö einokun-
arfélög vegna þess beinlinis, aö
þau gætu engan einokaö nema
sjálf sig.
Þaö er þvi hiö bezta ráö sem
vér aö endingu getum gefiö les-
endum vorum á tslandi aö tef ja
ekki viö aö ganga i verzlunarfé-
lög, sem hafi þann tilgang að
gjöra verzlun vora innlenda I
eiginlegasta skilningi, heldur
aö þeir kappkosti sem mest aö
ná hlut I þessum félögum og
koma þeim i blóma. Þess eins
skyldu félagsmenn gæta ná-
kvæmlega aö vera vandir aö
þeim forstööumönnum sem
þeir kjósa og aö sjá sér út.unga
og efnilega menn til aö læra til
verzlunar og ganga I þjónustu
félaganna undir stjórn for-
stööumanna þeirra. Uppgang-
ur félaganna er mjög undir
stjórn þeirra kominn, en þó
veröa menn jafnframt aö
treysta upp á heppni og lán, og
eins lika að vera viö þvi búnir
aö óheppni kunni aö henda sem
enginn getur fyrir séð. Þaö er
einkenni hinnar góðu stjórnar
aö færa sér heppnina forsjálega
I nyt til hagnaöar félaginu og aö
sjá svo viö óheppninni, aö hún
valdi sem minnstu tjóni. I
verzlunarfélögunum og góöri
stjórn þeirra er fenginn einn
hinn bezti og vissasti visir til
sjálfsforræöis”.
011 ber grein þessi einkenni
þess, aö þar skrifar maöur sem
vill aö frelsiö sé notaö til aö
byggja upp réttlátt mannfélag.
Hann veit að slikt gerist ekki af
sjálfu sér. Til þess þarf félags-
þroska. Vilji almenningur
tryggja sér réttláta verslun verö-
ur hannaö þora aö taka þá áhættu
aö eiga verslunina sjálfur.
Sá er skrifaöi þessa grein
myndi sennilega segja nú aö
menn kveini og kvarti án þess að
gera nokkuð til að bæta ástandið.
Hann myndi segja, að ekki vanti
samtök til aö gera fjárkröfur á
hendur atvinnuvegunum og rik-
inu. Þaö vanti heldur ekki að
kvarta og kveina undan verslun-
inni. Menn gera kröfur sér til
handa og segjast þá ekki þurfa að
hugsaum aðra. Enað reka versl-
un og atvinnufélagslega er minna
talað um. Jón Sigurösson taldi að
þaö væri leiöin til aö ná rétti al-
mennings.
Þaö var draumur Jóns Sigurös-
sonar, aö Islendingar almennt —
islensk alþýöa — nyti verslunar-
frelsisins með þvi aö taka
verslunina I eigin hendur og
versla við félagsverslun sem væri
almenningseign og léti alla njóta
sömu kjara. Að sjálfsögöu þótti
honum eðlilegt aö svipaö gilti um
aöra atvinnu. Honum hefur oft
oröiö hugsaö um þaö aö kjósendur
hans tóku ekki boði Asgeirs skip-
herra og þáöu aö hann veitti for-
stööu félagsverslun almennings
vestra.Þá hefur hugur hans dval-
iövið þá draumsýn, að kjósendur
hans almennt ættu verslun As-
geirs Asgeirssonarogallan útveg
hennar. Sú draumsýn heföi getaö
veriö veruleiki. En þó að dýr-
mætu tækifæri heföi verið sleppt
vildi Jón Sigurösson vera hvata-
maöur þess aö slikir möguleikar
væru notaöir þó aö siöar yröi. Til
þess birti hann ritgerö sina 1872.
Og ekki fæ ég betur séö en aö boö-
skapur sá sem þar er fluttur sé
enn i' fullu gildi og eigi erindi viö
samtiö okkar.
Jóni forseta sárnaöi tómlæti
landa sinna aö taka ekki verslun-
ina I eigin hendur á félagslegum
grundvelh, svo mjög, að hann
kallaöi þaö aö láta sig flæöa á
sama skerinu ár eftír ár. Enn
myndi honum sýnast aö islensk
þjóö væri aö mörgu leyti á sama
flæðiskeri stödd, kveinandi og
kvartandi aö visu, en án þess aö
leita raunhæfra bjargráöa.
Þaö var draumsjón Jóns for-
seta, aö þjóö hans leitaði félags-
legra úrræöa til aö gera mannfé-
lagiö réttlátt. Hann var óþreyt-
andi aö hvetja landa sina og
standa I stjórnmálaþrefi af þvi
hann vissi aö þar opnaöist leiö til
réttlátara og farsælla mannllfs,
ef félagsþroski væri til aö nota.
Þaöer skýringin á þvi hvernig á-
gætir menn endast til ab standa i
pólitisku striöi alla ævi. Lifsstarf
Jóns Sigurössonar, — atvinna
hans sem hann haföi framfæri sitt
af var á sviöi söguvisinda, en þar
stóöhann i fremstu röð sagnfræö-
inga fyrr og slðar. Stjórnmála-
starfiö var honum tómstunda-
starf sem hann haföi 1 hjáverkum
aö mestu.
Hætt er við aö allmikiö bresti á
aö almenningi nú sé fyllilega ljóst
þaö sem Jón Sigurðsson vissi og
boöaöi, aö vegur sjálfstæörar
þjóöar til jafnréttis og almennrar
hagsældar er félagshyggja al-
mennings sem tekur ábyrgö og á-
hættu þjónustu og reksturs á sin-
ar hendur.
Flateyri viö önundarfjörö á tímum brautryöjendanna.
Svipmynd frá Isafiröi á skútuöldinni. Fiskur breiddur til þerris. Húsiö fremst á myndinni til vinstri er
hús Asgeirs kaupmanns Ásgeirssonar.