Tíminn - 08.12.1979, Blaðsíða 15

Laugardagur 8. desember 1979
15
r
\
Ot er komin kanadlsk bók og
ensk kvikmynd, þar sem danski
visindamaöurinn Niels Bohr er
tekinn til umfjöllunar. Þar er
honum lýst sem grunnhyggnum
manni, sem óviljandi hjálpaði
Þjóöverjum i kapphlaupinu um
atómsprengjuna.
Minningin um Niels Bohr er
ófrægð i nýrrienskri kvikmvnd,
„Dulnefni óttalaus.”
I myndinni er þessum danska
nóbelsverölaunahafa lýst svo,
að hann hafi verið utan við sig
og þvi sem næst heimskur
visindamaður, sem hafi hjálpað
Þjóöverjum i kapphlaupinu við
að gerafvrstu atómsprengjurn-
ar. Þykir þessi lýsing skjóta
heldur betur skökku við þá
mynd, sem áður hefur verið
höfð af Niels Bohr.
— Allir, sem hafa verið ná-
kunnugir Bohr, eru leiðir yfir
þvi að óáreiðanlegar fullyrðing-
ar skuli vera bornar á borð fyrir
ungu kynslóðina, sem hefurekki
tök á þvi að kynna sér, hvort
myndin er rétt eða röng, segir
dr. phil. Stefan Rozental, sem i
mörg ár var samstarfsmaður
Bohr.
— Þaö virðist mega slá þvi
föstu, að kvikmyndin sé byggð á
bók, sem virtir sagnfræðingar
lita á sem hetjudýrkun án stoð-
ar i raunveruleikanum, „A Man
Called Intrepid.”
Á dönsku gæti hún einmitt
heitið „Dulnefni Öttalaus.”
Ég hef bara lesið þá kafla
bókarinnar, sem fjalla um
ástandið i Kaupmannahöfn á
striðárunum, og get með fullri
vissu sagt, að þeir eru ekki i
neinum tengslum við raunveru-
leikann. En samkvæmt sagn-
fræöingnum R. Trevor-Roper er
allur texti hennar óáreiöanleg-
ur, segir Rozental. — Og sá litli
útdráttur, sem var sýndur i
danska sjónvarpinu á dögunum,
var hreint og beint ógnvekjandi.
Umrædd minningabók, „A
Man Called Intrepid”, kom út
1976. Gamall kanadiskur leyni-
þjónustumaður, William
Stevenson,skrifaðihana,en hún
er byggð á samtölum við gamla
kanadiska leyniþjónustumann-
inn William Stephenson.
Sjálfsdýrkun
William Stephenson ernú orð-
inn yfir áttrætt. Hann barðist
hreystilega i fyrri heims-
styrjöldinni, og að henni lokinni
Rangar ásakanir á
hendur Niels Bohr
1 nýútkominni bók og kvikmynd er hinum heimsþekkta danska
nóbelsverðlaunahafa Niels Bohr lýst sem einföldu handbendi Þjóö-
verja.
geröist hann kaupsýslumaður
og varð brátt auðugur. Föður-
landsást og ævintýraþrá átti
hann i rikum mæli. Hann varö
náinn vinur Winstons S. Churc-
hill og á heimsstyrjaldarárun-
um sfðari var hann æösti yfir-
maður bresku leyniþjónustunn-
ar i Bandarikjunum. Þá tók
hann sér dulnefnið Intrepid,
sem þýöir óhræddur eða ótta-
laus. 1 leyniþjónustunni var
hann ósköp óskáldlega nefndur
njósnari nr. 38.000, segir Tre-
vor-Roper, sem sjálfur hefur
verið njósnari.
En Stephenson heldur sér fast
við Intrepid, a.m.k. sem dul-
nefni á simskeytum, og sjálfs-
dýrkunin skin lika alls staðar i
gegn i bókinni, sem hann lét
Stevenson skrifá.
1 ,.A Man Called Intrepid” má
lesa áhugaveröar ..uppljóstran-
ir". T.d. þá, að þegar á árinu
1939 hafi Churchill hafið leyni-
legar viðræður viö bandaríska
forsetann Roosevelt. án þess að
hafa um þaö samráð við breska
forsætisráðherrann. Chamber-
lain, eða aðra samráðhe'rra
sina. Þessar viðræður áttu aö
flýta fyrir þvi, að Bandarikin
drægjust inn i striöið, og undir-
búa orrustu, i þvi tilfelli, aö
Þjóðverjar hernæmu Bretland.
Kónginum Georg VI, var vel
kunnugt um þessar viðræður.
halda þeir Stevenson og
Stephenson fram. Og þaö kemur
skýrtfram ibókinni.að hetjan i
þessum leik var Stephenson —
Intrepid, og að bófinn var
bandariski ambassadorinn i
London, Joseph Kennedy, faðir
Johns, Roberts og Edwards.
Bókin er full af fáránlegum
fullyrðingum, skrifar Tre-
vor-Roper, sem hallast að þeirri
skoðun, að Stephenson sé farinn
að fvllast stórmennskubrjálæði,
og túlkun Stevenson bætir ekki
úr skák.
Barnaskapur
— A meðan ég vann i leyni-
þjónustunni undraðist ég oft,
hversu barnalegir yfirmennirn-
ir voru, segir Trevor-Roper. —
Það áleit ég stafa af þvi, hve
einangraðir þeir voru frá hvers-
dagslifinu. Núna sé ég, að þetta
ástand getur leitt til alvarlegra
ofskynjana i ellinni. Við skulum
draga lærdóm af þvi. Viö skul-
um eiga kærar endurminningar
um hetjurnar okkar, en bókaút-
gefendur eiga að halda sig fjarri
þeim og vinir þeirra eiga að
hvetja þær til aö halda sér sam-
an!
Trevor-Roper leggur áherslu
á, að Stevenson þekki ekki nógu
vel til bresku leyniþjónustunnar
til að skrifa um þetta efni. Og
hann virðist ekkihafa getu til að
setja sig inn i rétt samhengi
málanna.
Fáránlegar fullyrðing-
ar
— Já, þarna eru alveg fárán-
legir kaflar, segir dr. Rozental
— Bohr. sem var óhemju vel að
sér og hafði mikið kynnt sér
vandamál samtimans, lika þau
pölitisku. er þarna lýst sem
ósköp 1 itilfjörlegri persónu, sem
ekki skildi þaö, sem var að ger-
ast allt f kringum hann. Það er
öldungis rangt að halda þvl
fram. að Bohr hafi ekki verið
ljós hættan. sem stafaði af Hitl-
er, fyrr en Intrepid njósnari
uppfræddi hann um sam-
hengi málanna. 1 sannleika
sagt hittust Bohr og Intre-
pid aldrei! Bohr var ekki
heldur i Noregi á striðs-
árunum, og sú ranga fullyrðing.
að hann hafi hjálpað Þjóö-
verjunum þar að vinna að
gerðatómsprengju, ætti að vera
nóg til að sýna fram á, hve
ómerkileg kvikmyndin er. í
myndinni erlika haldið fram, að
Bohr hafi neitað að flýja til Eng-
lands, og aö hann hafi gefið
þýskum eðlisfræöingum ráð-
leggingar, þar sem hann hafi
nánast verið sjúkur í aö deila
vitneskjusinnimeðöðrum. Þaö,
að Bohr fór ekki samstundis til
Englands, stafaöi af þvi, að
hann óttaðist hefndaraögerðir
Þjóöverja gagnvart fjölskyldu
hans og stofnuninni, segir
Rozental.
A árinu 1943 fékk Bohr að-
varanir um, að hætta væri á, að
hann yrði tekinn til fanga og
fluttur til Þýskalands. Þá tók
hann ákvörðun um aö flýja yfir
Eyrarsund til Sviþjóöar og það-
an til Englands og Bandarikj-
anna.
Stofnun Nielsar Bohr skrimti
naumlega i striöinu. Þjóðverjar
lögöu hana undir sig að undir-
lagi eins gestapómanns, sem
vildi vinna sér til stööuhækkun-
ar. Starfsliðið lét sig hverfa og
alls konar hviksögur komust á
kreik um að veriö væri að undir-
búa smiði leynivopns. Þess
vegna kom neöanjarðar-
hreyfingin fyrir sprengiefni i
skoipræsunum. En á slðustu
stundu var komið i veg fyrir
sprenginguna. Þaö komu ein-
dregin tilmæli frá Bohr, sem
var landflótta: Nasistar gætu á
engan hátt haft neitt gagn af
stofnuninni i striöi sinu.
Píslarsaga Sigurðar A. Magnússonar
Sigurður A. Magnússon:
Undir kalstjörnu.
Uppvaxtarsaga.
Mál og Menning.
Ekki veit ég hvað kalstjarna
er, en hitt leynir sér ekki aö hér
er sögð átakanleg pislarsaga.
Sumir menn telja aö hér segi
höfundur frá sjálfum sér og
þetta sé beinlinis minningabók
hans. Það skiptir ekki höfuð-
máli. Hér lýsir hann umhverfi
bernsku sinnar og allt sem hann
segir frá speglar lifsreynslu
hans. Þess vegna er þetta trú-
veröug og sönn lýsing á veru-
leikanum og staöfestir það, sem
ætti raunar að liggja i augum
uppi, aö þá gera rithöfundar
best er þeir segja frá þvi sem
þeir þekkja. Þvi er það að
minningabækur og sjálfsævi-
sögur geta staðið jafnfætis besta
skáldskap ef hispurslaust er
skrifað.
Þetta er að ýmsu leyti ljót
saga þvi að hér segir frá ýmsu
ófögru. Sumir kaflar bókár-
innar hefðu til skamms tima
alls ekki þótt prenthæfir — en
,,nú eru engin feimnismál til”.
Meðal slikra kafla er t.d. frá-
sögnin um fræðslu ieikbræðr-
anna um kynvilluna. Þar sem
annars staöar kýs höfundur að
ganga hreint til verks og segja
frá svo ekki sé um að villast
hvað gerðist. Og ekki er vist að
þessi saga sé ljótust þar sem
orðbragðið er sóðalegast.
Ég fæ ekki betur séö en aö
orsakir þeirrar ógæfu og þján-
inga sem hér er sagt frá séu
tvær: drykkjuskapur og laus-
læti. Þó er þess að gæta aö
móðirin og Marta systir hennar,
sem annaöist heimili i veikind-
um móðurinnar og faöirinn hélt
við, neyttu hvorug áfengis —
enda var svo um ílestar konur á
þeirri tiö. Oryggisleysi, kviöi og
þjáningar sögumanns stöfuðu
frá drykkjuskap og lauslæti
föðurins og það öryggi sem til
var i lifi hans stafaði frá móður-
inni. Þrátt fyrir fátækt, sem
stundum fylgdi skortur, og
ömurlegt umhverfi á margan
hátt, átti lifiö sinar yndis-
stundir, þó stopular yrðu.
Siguröur A. Magnússon hefur
mjög vaxið af þessari bók. Hér
skilar hann sögu sem flytur
áhrifamikinn boðskap. M.a.
sýnir hann glöggt hversu börn
þurfa þess með að við þau sé
talað af viti — ekki endilega
Siguröur A. Magnússon.
mikilli og djúpri speki, — en af
viti eins og þau séu manneskjur.
Sum atriðin um viðtöl móður-
innar og þátturinn um yfirsmiö-
inn viö Laugarnesskólann eru
dæmi þess. En öðru fremur er
þetta saga um örvæntingar-
fullar og misráönar tilraunir að
vekja eftirtekt, iáta til sin taka
og eftir sér taka til aö bæta sér
upp öryggisleysi og umhyggju-
skort á heimiíinu.
Siðasti póllinn var rifinn 1965.
Sú fátækt sem bókin segir frá
heyrir til liðnum tima. Orræða-
laust fólk þessara ára fær betri
vistarverur en pólana. Höf-
undur segir að fátækt og eymd
þess fólks sem hann lýsir hafi
stafað af atvinnuleysi og óreglu
eða hvorutveggja. Sú meinsemd
sem sagan lýsir stafar ekki
fyrst og fremst af fátækt, enda
þótt drykkjuskapur valdi enn
sárri örbirgkð og allsleysi ef þvi
er að skipta.
Þessir timar eru timar
drykkjuskapar og lauslætis.
Það er þvi ekki um of þó að
skrifuð sé hispurslaus saga um
neikvæöar hliöar þeirra fyrir-
bæra. Og þegar menn undrast
skemmdarfýsn og afbrota-
hneigð unglinga samtimans —
og nóg er af slfku — þá mættu
þeir taka sér þessa uppvaxtar-
sögu Siguröar i hönd og fara að
lesa.
Kannski einhverjir færu þá
lika að hugsa.
H.Kr.
bókmenntir