Fréttablaðið - 23.09.2007, Blaðsíða 14

A
a! Guðjohnsen! Ég
þekki hann!“
Svo hrópaði
mjósleginn kasak-
stanskur kjörstjórnar-
maður á miðjum aldri
með gulltennur og yfirvaraskegg í
litlu þorpi í Norður-Kasakstan eftir
örstutt kynni í gegnum túlk við
greinarhöfund. Hann reyndist vera
fótboltaáhugamaður.
Þingkosningar fóru fram í Kasak-
stan í ágúst síðastliðnum, nánar
tiltekið þegar Menningarnótt var á
Íslandi. Greinarhöfundur var á
meðal ríflega 400 kosningaeftirlits-
manna á vegum Öryggis- og sam-
vinnustofnunar Evrópu. Þar af komu
þrír frá Íslandi, þeir Ingólfur Bjarni
Sigfússon fréttamaður og Högni
Kristjánsson sendifulltrúi auk höf-
undar. Starfið fólst í því að keyra á
milli kjörstaða í sveitahéruðum við
annan mann, ásamt túlki og bílstjóra,
og athuga hvort kosningar færu
fram samkvæmt kúnstarinnar regl-
um.
Í stuttu máli var margt athugavert
við kosningarnar, einkum talninguna
– eins og ÖSE hefur greint frá.
Stjórnmálaflokkurinn Nur Otan,
flokkur forseta Kasakstans,
Nursultans Nasarbajevs, hlaut 88
prósent atkvæða og öll þingsætin
hvorki meira né minna. Sjö aðrir
flokkar buðu fram, en enginn hafði
árangur sem erfiði. ÖSE fann einnig
að því, að nokkuð skorti á að aðrir
flokkar en flokkur forsetans fengju
viðhlítandi fjölmiðlaumfjöllun og
auglýsingapláss, sem telst
kurteislega orðað.
Kasakstan er níunda stærsta land í
heimi að flatarmáli. Það er á stærð
við alla Vestur-Evrópu. Þar búa hins
vegar einungis um 15 milljón manns.
Landið er því ákaflega strjálbýlt,
öfugt við nágrannalandið Kína.
Kasakstan liggur á steppunum,
þannig að landslagið er mestmegnis
endalaus slétta með örfáum litlum
fjöllum á stöku stað – og er því ekki
hentugt ferðaland fyrir fólk með víð-
áttufælni – en þó eru fjallgarðar í
austri. Í vestri liggur landið að
Kaspíahafinu. Það er til marks um
landflæmið, að það tekur um fjóra
tíma að fljúga frá austri til vesturs
yfir Kasakstan.
Stærsta borgin heitir Almaty, en
hún var áður höfuðborg landsins, og
liggur í suðausturhluta þess, að
landamærum Kína. Sú borg þykir
svo til eina heimsborgin í landinu, er
umkringd fjöllum og státar meðal
annars af mikilli eplarækt, en nafn
hennar þýðir bókstaflega Epla-
borgin. Epli skipa raunar ríkan sess í
þjóðarvitund Kasakstana. Ef það er
einhver einn fróðleiksmoli sem er
sérstaklega notaður til landkynning-
ar í daglegu tali, þá er það líklega sá,
að eplin hafi upphaflega komið frá
Kasakstan.
Að öðru leyti hefur saga Kasak-
stan alltaf verið sveipuð mikilli
dulúð. Í fornöld sögðu grískir sagn-
fræðingar frá því að einhvers staðar
í austri, þar sem Kasakstan er núna,
væri land dreka og ófreskna. Einnig
var því haldið fram að Amasónurnar,
hinar stríðsglöðu fegurðargyðjur,
kæmu frá Kasakstan. Genghis Khan
fór líka þeysireið um landið á sínum
tíma ásamt fólki sínu, en á tímum
Sovétríkjanna og raunar einnig á
tímum rússnesku keisaranna var
landið alltaf hálffalið. Það var meðal
annars brúkað til fangabúða og einn-
ig var geimferðaráætlunum Sovét-
manna skotið á loft í miðju landinu á
sínum tíma, við talsverða leynd.
Höfuðborg landsins heitir hins vegar
Astana. Þar til fyrir tíu árum eða svo
var Astana lítið þorp á miðri
steppunni í norðurhluta landsins.
Nursultan Nasarbajev tók þá
ákvörðun svo að segja einn daginn að
gera þetta þorp að höfuðborg. Síðan
þá hefur uppbyggingin þar verið
gríðarleg og þar rísa gullturnar, sem
eru í þónokkurri andstöðu við
hrörlega kofa sveitaþorpanna.
Líklega var það snjallt hjá Nasar-
bajev að færa höfuðborgina. Í gömlu
höfuðborginni, Almaty, er nefnilega
andstaðan við hann mest og þar var
einungis 22 prósent þátttaka í
þingkosningunum. Með því að færa
höfuðborgina skildi hann andstæðinga
sína eftir og stjórnar öllu flæminu úr
sínu eigin hreiðri. Auk þess virðist
forsetinn hafa verið nokkuð lunkinn,
svo vægt sé til orða tekið, að koma í
veg fyrir árangur og uppgang
annarra stjórnmálaleiðtoga í landinu
almennt með ýmsum ráðum.
Kasakstan er ákaflega auðugt land
af auðlindum. Olía, gas, málmar og
gull eru þar í jörðu, svo áhugi vest-
rænna fjárfesta hefur aukist svo um
munar og hagvöxtur verið mikill.
Nasarbajev er gamall kommúnista-
leiðtogi sem náði að lifa af fall
Sovétríkjanna og endurskilgreina
sig sem mann frjálsræðis og
vestrænna viðskiptahátta, að eigin
sögn. Þetta hefur bæði aflað honum
nánast blindra vinsælda sem og
ákaflega mikilla áhrifa í vaxandi
viðskiptalífi landsins, en ítök hans í
fyrirtækjum eru mikil og auður
hans megn.
Forsetinn telst í raun allsráðandi í
landinu. Í einu skrefinu í átt til lýð-
ræðis, sem forsetinn hefur flaggað
mjög, er til dæmis kveðið á um það
að forseti megi einungis sitja í
ákveðið mörg kjörtímabil. Hann
sjálfur er hins vegar undanþeginn
þessu.
„Ég ætla að sýna ykkur foss,“ sagði
bílstjórinn Vladimir. Hann er Rússi
eins og fjórðungur þjóðarinnar. „Við
skulum aðeins stoppa og taka
myndir.“
Fossinn reyndist ná mér upp að
mitti og var ekki breiðari en lærið á
mér. Ég hló dálítið að þessu í hugan-
um. Þarna í Norður-Kasakstan, og
raunar víðar skildist mér af afspurn,
er satt að segja ekki sérstaklega
mikil náttúrufegurð á klassískan
mælikvarða, þótt vissulega sé óvið-
jafnanlegt að upplifa alla víðáttuna.
Þeim mun fallegra var að heyra hvað
innfæddir reyndust stoltir af því
litla sem þeir þó geta flaggað. Ef
fjöll eru í fjarska – tvö lítil fjöll –
kallast þau „fjöllin bláu“ og Genghis
Khan á að hafa sofið við rætur þeirra.
Stór steinn þykir undur og ef þorp
liggur að vatni, svo ekki sé talað um
skóg, telst það mögulegur ferða-
mannastaður.
Mikið er borðað af hrossi. Ein-
hvers konar kæst hrossamjólk telst
vera mikið lostæti. Matur er krydd-
aður með salti og pipar og jafnan
mikið soðinn. Fólkið er vinalegt og
afslappað. Í sveitaþorpunum eru oft
illfærir malarvegir og húsin eru
Fólkið á sléttunni
Landið Kasakstan hefur verið talsvert í umræðunni eftir að hinn uppdiktaði fjölmiðlamaður Borat, sem er sagður frá Kasakstan,
hóf að gera garðinn frægan. En hvernig land er Kasakstan í raun og veru? Guðmundur Steingrímsson brá sér á staðinn.
hrörleg, utan einstaka bygginga sem
jafnan eru blámáluð í anda þjóð-
fánans. Einu sinni sagði ég stundar-
hátt við túlkinn, stúlku um tvítugt
sem hafði nýlokið enskukennara-
námi, að margt í þorpunum minnti
mig dálítið á kvikmyndina hans
Borat, þrátt fyrir að vissulega væru
í því meistarastykki margar yfir-
þyrmandi rangfærslur um landið.
Ég fann að þarna hafði ég snert á
örlítið viðkvæmu umræðuefni.
Henni fannst Borat fyndinn. Það
sem mér fannst fyndnast var að sjá
að í Kasakstan – alveg sama hvað
Kasakstanar segja – gæti Borat þrátt
fyrir allt vel búið, þegar öllu er á
botninn hvolft, svona af útliti þorp-
anna að dæma. Ef Sacha Baron
Cohen ætlaði sér að stríða aðeins
hinum mikla Nursultan Nasarbajev
og gera lítið úr gullturnunum hans í
Astana, með því að láta Borat koma
frá Kasakstan, að þá er ekki hægt að
segja annað en að honum hafi tekist
ætlunarverkið.
„Ég ætla ekki að vera lengi í námi,“
sagði kasakstönsk stúlka á spjalli. „Í
mesta lagi í eitt ár í viðbót, en þá
verð ég orðin 22 ára gömul. Þá vil ég
stofna fjölskyldu.“
Stúlkan sagði að draumur sinn
væri að flytja til hinnar nýju höfuð-
borgar og fá starf hjá alþjóðlegu
fyrirtæki. Alla Kasakstana, sagði
hún, dreymdi um að búa í Astana.
Þegar talið barst að stjórnmálun-
um benti stúlkan á að í raun væri
enginn annar á sviðinu en
Nasarbajev. Eftir smá tal um þetta,
féllst hún á að vissulega væri það
bagalegt að enginn annar flokkur
veitti honum aðhald. Í þágu
markmiðsins um virka og öfluga
stjórnarandstöðu ákvað hún eftir
smá óformlegt spjall um gildi öflugs
fjölflokkakerfis, að ljá sósíal-
demókrötum atkvæði sitt. „Jafnvel
þótt leiðtogi þeirra sé fífl,“ sagði
hún. Hann hafði víst dvalið í fangelsi
um hríð. Ég velti fyrir mér af hverju.
„En auðvitað er það rétt að það verða
að vera einhverjir valkostir.“
Kasakstan mun vonandi verða öfl-
ugra lýðræðisríki í framtíðinni og
forsetinn segir stefnuna óhikað
liggja þangað, þótt eitthvað skorti á
að hann telji fýsilegt að hann sjálfur
sleppi stjórnartaumunum. Næstum
70 prósent kosningaþátttaka var í
landinu öllu, og mun meiri í sveita-
héruðunum. Nánast allir sem kusu,
eins og áður sagði, kusu flokk forset-
ans. Nema viðmælandinn, þrátt fyrir
dálæti sitt á leiðtoganum. Í þágu
virkrar stjórnarandstöðu.
Það var eitthvað súrrealískt við það
að tala um Eið Smára þarna einhvers
staðar úti í sveit á miðri víðáttunni.
Þegar greinarhöfundur tjáði hinum
uppveðraða fótboltaáhugamanni að
Eiður væri frændi sinn – en báðir
eru afkomendur Böðvars Magnús-
sonar og Ingunnar Eyjólfsdóttur á
Laugarvatni, sem fylgdi reyndar
ekki sögunni í þessu tilviki – sór hinn
gulltennti kjörstjórnarmeðlimur
skælbrosandi að hann skyldi ekki
þvo á sér hægri höndina í viku eftir
handaband.
Hann ætlaði að setja höndina í
plastpoka, sagði hann. Til varðveislu.
Svo hló hann hátt. Það er einmitt
það, hugsaði ég og hló líka. Kasak-
stanar hafa greinilega alveg ágætan
húmor.
Annað sagði þessi maður sem
greinarhöfundi þótti merkilegt:
„Bróðir minn er túlkur forsetans, og
hann fór með forsetanum fyrir
nokkrum árum til Íslands að hitta
íslenskan bisnessmann sem er vinur
forsetans.“
Nú, nú, hugsaði ég. Hver ætli hafi
boðið Nursultan Nasarbajev til
Íslands? Kannski í lax?
Hinn brosmildi kjörstjórnarmaður
vissi ekkert um það. „Forsetinn fer
út um allt!“ sagði hann bara og lét í
ljós innilega ánægju með forseta
sinn, bróður sinn, Kasakstan,
kosningarnar, hrossakjöt, Eið Smára
og Ísland. En ekki Borat, þótt hann
líktist honum óneitanlega dálítið.
Epli skipa
raunar
ríkan sess í
þjóðarvitund
Kasakstana.
Ef það er
einhver einn
fróðleiksmoli
sem er sérstak-
lega notaður
til land-
kynningar í
daglegu tali,
þá er það
líklega sá,
að eplin hafi
upphaflega
komið frá
Kasakstan.