Fréttablaðið - 23.09.2007, Blaðsíða 82

Gagnrýni á tilfinningarök hefur
verið nokkur í umræðum um stór-
iðju- og virkjanamál hér á landi.
Stuðningsmenn virkjana segja þá
gjarnan að það séu ekki góð rök
hjá andstæðingum virkjana að
nota tilfinningarök til að rök-
styðja mál sitt, til dæmis með því
að segja: Þetta landsvæði er
fallegt; þess vegna má ekki
skemma það. Gegn slíkum tilfinn-
ingarökum tefla þeir sem eru
hlynntir stóriðju og virkjunum
gjarnan nytjarökum. Þeir segja:
Ef við gerum þetta verða til ákveð-
ið mörg störf og tekjur ríkisins
verða ákveðið háar og svo fram-
vegis.
Guðmundi Páli Ólafssyni náttúru-
fræðingi er umhugað um að eyða
þessum greinarmun á tilfinninga-
og skynsemisrökum í nýlegri bók
um gróðurvinina Þjórsárver.
Verin eru í hvilft við rætur Hofs-
jökuls og eru meðal annars sér-
stæð vegna þess hversu fjölbreytt
gróður- og dýralíf er í þeim.
Landsvirkjun hefur verið með það
á stefnuskrá sinni í áratugi að
reisa virkjanir og miðlunarlón í
eða við Þjórsárver, meðal annars
hina tvö hundruð ferkílómetra
Eyjavatnsmiðlun á sjöunda og átt-
unda áratugnum; miðlun sem átti
að vera „hornsteinn í heildarnýt-
ingu Þjórsár“. Í bókinni gagnrýn-
ir Guðmundur slíkar hugmyndir
harðlega.
Umfjöllun bókarinnar er
þríþætt: hún hefst og endar á
almennri umfjöllun um Þjórsár-
ver og náttúruvernd; Guðmundur
ræðir einnig um jarðfræði, gróð-
urfar og dýralíf í verunum og á
aðliggjandi svæðum en lengsti
hlutinn er umræða um deilurnar
um hvort virkja eigi í og við Þjórs-
árver eða ekki. Hlutar Þjórsár-
vera voru friðaðir árið 1981 og er
ein helsta niðurstaða Guðmundur
í bókinni að það eigi að stækka
friðlandið. Hann er hins vegar
ekki bjartsýnn að svo verði; síðast
í ársbyrjun 2006 greiddi meiri-
hluti borgarstjórnar Reykjavíkur
atkvæði gegn byggingu Norð-
lingaölduveitu við Þjórsárver.
Guðmundur er smeykur um að
Landsvirkjun muni halda áfram
að reyna að virkja á svæðinu. „Enn
þá er setið um Þjórsárver,“ segir
Guðmundur en hann telur að
Landsvirkjun hafi aldrei aflagt
hugmyndina um að gernýta Þjórs-
árver í raforkuframleiðslu.
Guðmundur birtir fjölda fal-
legra ljósmynda úr Þjórsárverum
í bókinni. „Fegurð er auðlind,“
segir Guðmundur. Ég held að
sama hvaða skoðanir menn hafa á
virkjunum og stóriðju þá geti þeir
notið myndanna því þær sýna
hversu falleg og sérstæð Þjórsár-
ver eru og jafnframt hvað það er
galið að halda því fram að þau séu
ekkert nema urð og grjót, líkt og
Guðmundur hefur eftir einum
stjórnmálamanni í bókinni. Mynd-
ir af gullbrám, eyrarrósum, burni-
rót, blágresi og vel grónu landi
undirstrika fegurð Þjórsárvera.
Það er ekki auðvelt að komast í
verin, sérstaklega ekki þau sem
eru vestan megin við Þjórsá, og
því getur það komið sér vel fyrir
það fólk sem vill kynna sér þau að
lesa þessa bók. Bókin hefur því
gildi sem fallegt listaverk um
verin og sem upplýsingarit um
náttúrufræði þeirra.
En rök Guðmundar fyrir verndun
Þjórsárvera eru ekki aðeins fag-
urfræðileg, því umfjöllun hans
um náttúru- og gróðurfar er ætlað
að undirstrika visfræðilegt mikil-
vægi veranna. Á einum stað segir
Guðmundur að vistfræðirann-
sóknir í Þjórsárverum séu lykill
að skilningi á íslenskri náttúru
auk þess sem fimmtán til tuttugu
prósent heiðagæsastofnsins í
heiminum verpir í þeim. Önnur
rök Guðmundar gegn byggingu
frekari virkjana í Þjórsá eru þau
að það geti haft slæm áhrif á
þorskstofninn við landið vegna
þess að ákjósanlegustu aðstæður
hans til að hrygna eru við ósa jök-
uláa. „Virkjanir jökulvatna með
stíflum og uppistöðulónum skaða
lífríki strandsjávar alvarlega,“
segir Guðmundur.
Guðmundur deilir á íslensk yfir-
völd í bókinni fyrir hugsunarleysi
í umhverfismálum í gegnum tíð-
ina. Hann segir meðal annars að
Íslendingar hafi verið langsíðastir
þjóða á Norðurlöndunum til að
taka upp náttúruverndarlöggjöf.
Umhverfisráðuneytið kallar hann
„bastarð“ sem alla tíð hafi verið í
nánu samkrulli við iðnaðarráðu-
neytið og útvegi því framkvæmda-
leyfi á tilteknum svæðum gagn-
rýnislaust í staðinn fyrir að standa
vörð um náttúruna. Hann segir
meðal annars að Siv Friðleifsdóttir
umhverfisráðherra hafi í kringum
aldamótin lagt niður allar stofnan-
ir ríkisins sem báru nafnið náttúr-
uvernd, meðal annars Náttúr-
uverndarráð árið 2001 en í staðinn
fyrir það kom Umhverfisstofnun
sem hafi verið handbendi
Landsvirkjunar í Þjórsárveradeil-
unni: „Á sínu fyrsta ári hafði
Umhverfisstofnun sniðgengið lög
um friðlandið í Þjórsárverum og
margar greinar laga um náttúru-
vernd,“ segir Guðmundur.
Verstu útreiðina fær Lands-
virkjun. Í bókinni birtir Guð-
mundur tölvupóst frá Ragnhildi
Sigurðardóttur líffræðingi sem
var fengin til að skrifa hluta af
matsskýrslu um Norðlingaöldu-
veitu árið 2000. Ragnhildur segir
frá því í bókinni að skýrslu henn-
ar hafi verið breytt og send til
Skipulagsstofnunar að henni for-
spurðri því Landsvirkjun hafi
talið að umhverfisáhrifin sem hún
taldi verða af Norðlingaölduveitu
væru of mikil, meðal annars að
hún gæti valdið uppblæstri í
Þjórsárverum. Saga Ragnhildar
er fróðleg en sorgleg. Ef hún er
sönn þá er ótrúlegt að Landsvirkj-
un hundsi niðurstöður vísinda-
manna sem henta fyrirtækinu
ekki. Um samskipti Ragnhildar og
Landsvirkjunar segir Guðmundur
að ekki séu þekkt dæmi um það í
orkugeiranum í Vestur-Evrópu að
hálfopinber stofnun hafi gengið
svo hart gegn vísindamönnum
sem hafi mótmælt vinnubrögðum
þeirra.
Niðurstaða Guðmundar er að
bæði stjórnvöld og Landsvirkjun
hafi brugðist skyldu sinni í Þjórs-
árveradeilunni með því að fjalla
ekki um fyrirhugaðar virkjana-
framkvæmdir, meðal annars
Norðlingaölduveitu, á réttan og
hlutlausan hátt.
Eins og sést af umfjölluninni hér
að framan þá er bók Guðmundar
gagnrýnin og hápólitísk. Ég fékk
það á tilfinninguna við lesturinn
að hann væri stundum ekki sann-
gjarn í umfjöllun sinni: reyndi
ekki að skilja og segja frá skoðun-
um andstæðinga sinna eins vel og
hann gæti. Af þessum sökum tel
ég bókina á köflum vera áróðurs-
kennda. Guðmundur tekur oft
sterkt til orða og á gildishlaðinn
hátt, talar til dæmis ekki um álver
heldur „orkufrekar málmbræðsl-
ur“ og að sökkva eða farga land-
svæðum eða náttúruarfleifð undir
miðlunarlón.
Auk þess beitir hann gjarnan
því bragði að spyrja áhrifamikilla
spurninga sem hann svarar ekki:
„Er framtíð íslenskra öræfa best
varðveitt í áli?“, og „Verður næsta
framlag okkar til heimsbyggðar-
innar að spilla öðru djásni
öræfanna, Þjórsárverum, sem eru
á heimsminjaskrá yfir mikilvæg-
ustu votlendi jarðar?“ Þetta er
stílbragð sem einkennir áróður.
Vegna þess hversu afdráttar-
laus og harkalegur Guðmundur
Páll er í orðalagi og framsetningu
glatar hann trúverðugleika sínum
meira en ella. Hann hefði hæglega
getað sleppt þessu því hann er
með góð rök í höndunum fyrir
máli sínu: betra hefði verið að láta
rökin ein tala frekar en að beita
mælskubrögðum.
Annar galli á bókinni er tengdur
þessum. Texti Guðmundar, eink-
um í byrjun og lok bókarinnar, ber
merki þess sem Þórbergur Þórð-
arson kallaði uppskafningu í
þekktri ritgerð: þegar mál verður
það skáldlegt og upphafið að það
verður tilgerðarlegt. „Fuglar fara
um stakir eða í hópum og kveða
stef í annríki daganna á meðan
landið hlustar en [um] dældirnar
smýgur lágfóta í skjóli grósku og
eigin felulita.“ (bls. 14) Ég held að
orsökin fyrir þessum galla á bók-
inni sé hin sama og áður: Guð-
mundi Páli er svo annt um það sem
hann fjallar um í þessari bók að
stundum gleymir hann sér þegar
hann talar um Þjórsárver og nátt-
úru Íslands. Kannski hefði gagn-
rýninn ritstjóri getað aðstoðað
Guðmund Pál við að lagfæra
þetta.
Aðrir gallar bókarinnar eru af
sama meiði. Bókin virðist vera
skrifuð í nokkrum flýti því setn-
ingarnar eru á köflum hroðvirkn-
islegar, auk þess sem margar inn-
sláttarvillur hafa slæðst inn í
hana. Guðmundur birtir mikið af
löngum beinum tilvitnunum í
stjórnmálamenn, fundargerðir og
viðtöl í bókinni; slíkt er merki um
að hratt hafi verið unnið. Bókin
verður fyrir vikið sundurlaus á
köflum. Betra hefði verið að vinna
betur úr upplýsingunum til þess
að halda rauða þræðinum; það er
óþægilegt að lesa texta sem er
brotinn svo mikið upp með bein-
um tilvitnunum.
En tilfinningasemin og reiðin sem
kraumar í Guðmundi Páli út af
umhyggju hans fyrir náttúru
Íslands er jafnframt einn helsti
styrkur bókarinnar, þótt hún beri
hann stundum ofurliði, enda segir
Guðmundur bókina vera skrifaða
fyrir vanrækt land vegna þjóðar í
upplausn. Orð sem ríma ágætlega
við hræddu þjóðina sem Andri
Snær Magnason skrifaði Drauma-
landið sitt fyrir í fyrra. Bókin á
því, að ég held, fyrst og fremst að
vera hugvekja fyrir Íslendinga
því hún er skrifuð af ástríðu sem
lesandinn á auðveldara með að
skilja þegar hann sér myndirnar
úr Þjórsárverum.
Með bókinni vill Guðmundur
líklega sýna lesandanum hvað er í
húfi í Þjórsárverum og hann hamr-
ar á því að hugsað verði um nátt-
úruna á annan hátt en gert hefur
verið á Íslandi „svo hvorki ríkis-
stjórn né Alþingi sé heimilt að
eyðileggja fjársjóði náttúrunnar“.
Þessu markmiði vill hann meðal
annars ná með því að binda frið-
lýst land eins og Þjórsárver í
stjórnarskrá svo „tækisfærissinn-
að stjórnvald“ geti ekki „fargað“
því. Guðmundur spyr tengdrar
spurningar í bókinni, sem hann
svarar að vísu ekki eins og svo
mörgum öðrum: „Hafa lífverur,
aðrar en maðurinn, einhvern rétt,
einhvern frumburðarrétt?“ Guð-
mundur veltir því fyrir sér sams
konar spurningum um réttindi
dýra og náttúrunnar og forvígis-
menn mannréttindahugtaksins
fyrir 250 árum. Og rétt eins og í
tilfelli mannréttinda má ætla að
helstu rök Guðmundar fyrir nátt-
úru- og dýraréttindunum sem
hann ýjar að séu byggð á tilfinn-
ingum.
Bókin snýst því líka um annað
og meira en verndun Þjórsárvera
því í henni er vísir að hugsun um
náttúruna sem getur breiðst út
með aukinni meðvitund um
umhverfisvernd og vitneskju um
orsakirnar fyrir hlýnun jarðar.
Bók Guðmundar er merkileg að
mörgu leyti og er undarlegt að
ekki hafi verið fjallað meira um
hana í fjölmiðlum því slíkar gagn-
rýnar og ögrandi bækur um mál-
efni líðandi stundar eru sjald-
gæfar hér á landi, auk þess sem
hún er einnig fallegt listaverk um
svæði sem fáir landsmenn þekkja.
Ingi Freyr Vilhjálmsson
Áróðurskennd hugvekja fyrir „þjóð í upplausn“
Oddkelsver Í bók Guðmundar Páls er fjöldi fallegra ljósmynda úr Þjórsárverum.
FRÉTTABLAÐIÐ/GPÓ
Guðmundur Páll Ólafsson Bók hans er hápólitísk ádeila á virkjanahugmyndir í og við Þjórsárver. FRÉTTABLAÐIÐ/HARI
ÞJÓRSÁRVER
Guðmundur Páll Ólafsson