Fréttablaðið - 23.09.2007, Blaðsíða 20

Jón Kalman Stefánsson gefur út nýja skáldsögu á
forlagi Bjarts í haust sem hann kallar Himnaríki og
helvíti. Við birtum hér brot úr upphafi verksins.
og helvíti
Jón Kalman Stefánsson
MYND/EINAR FALUR
Þegar ég las smásagnasafnið Aldin-
garðinn eftir Ólaf Jóhann Ólafsson,
sem fékk íslensku bókmenntaverð-
launin fyrir bókina árið 2006,
fannst mér eins og ég væri að lesa
þýðingu. Einstök orð, orðasambönd
og setningar í bókinni hljóma eins
og tilraunir til að þýða úr ensku
yfir á íslensku. Mér þótti málið á
bókinni einkennilegt og stirt og því
bar ég enska útgáfu hennar, Valent-
ines, saman við Aldingarðinn.
Niðurstaða mín er að margar
setningar í bókinni hljóma eins og
Ólafur Jóhann hafi hugsað
þær á ensku og þýtt yfir á
íslensku. Þessi niðurstaða er
auðvitað huglæg; íslenskan í
dæmunum sem ég tek úr
bókinni er yfirleitt ekki röng,
aðeins óíslenskuleg og óþjál.
Þýðingarbragurinn í
Aldingarðinum sést til dæmis
á blaðsíðu 143 og 144 þegar
Ólafur lýsir manni sem
paníkerar og frýs („panicked
and froze“ bls. 107), og er eins og sekkur þegar hann fellur útbyrðis úr
bát („like a sack falling out of the boat“ bls. 106). Og á blaðsíðu átta
stendur: Þegar markaðurinn tók dýfur ... („When the market took a dive
....“ bls. 6). Á blaðsíðu 73 segir Ólafur að sögupersónan Tinna brosi
„hálfu brosi“. Í ensku útgáfunni stendur „... Jenny half smiled ...“ Á
íslensku er ekki talað um að brosa hálfu brosi en það gengur á ensku. Á
sömu blaðsíðu, 73, er sagt um sögupersónuna Finn: Nancy segir mér að
þú sért gamall keppnismaður (á skíðum). Ég skildi þessa setningu ekki
fyrr en ég fletti upp í ensku útgáfunni á blaðsíðu 54 en þar stendur:
„Nancy tells me you used to compete.“ Orðið keppnismaður er yfirleitt
ekki notað í þeirri merkingu í íslensku að hafa keppt í einhverju.
Tiltekinn maður getur verið sagður keppnismaður á íslensku án þess að
hafa keppt í einhverri íþrótt eða öðru.
Líkt og í síðasta dæmi eru margar setningar í Aldingarðinum þjálar
og skiljanlegar á ensku en ekki íslensku. Sú staðreynd rennir stoðum
undir þá tilgátu að Ólafur hafi hugsað bókina á ensku. Þegar Ólafur
lýsir útliti konu á blaðsíðu 13 segir hann: „En hann sá hana fyrir sér í
borg eins og París með mjóan og langan hálsinn og fuglslegar herðarn-
ar sem hann saknaði stundum að geta ekki strokið lengur. París eða
Róm eða Flórens. Þar áttu svona herðar heima.“ Á blaðsíðu 9 í Valenti-
nes segir hann: „But he could picture her in a city like Paris with her
long slender neck and those birdlike shoulders. Paris or Rome or
Florence. That´s where shoulders like that belonged.“ Orðið fuglslegur
virðist vera þýtt beint úr ensku.
Slík dæmi eru mörg í Aldingarðinum. Engin af sögunum tólf er laus
við þýðingarbraginn, þótt hann sé mismikill. Á blaðsíðu 7 segir: „En að
lokum lækkaði hann flugið og flugfreyjurnar fengu sér sæti og þeir
sem voru hræddir fóru með bænirnar sínar og hétu því að lagfæra það
sem betur mætti fara í lífi sínu.“ Sama málsgrein á blaðsíðu 5 í Valenti-
nes: „But at last he began the descent, the flight attendants took their
seats and those who were afraid said their prayers, promising to lead
better lives in the future.“ Orðanotkunin „to lead a better life“ er þekkt
og skiljanleg í ensku. Hins vegar hljómar einkennilega að segja á
íslensku: „lagfæra það sem betur mætti fara í lífi sínu.“ Þarna virðist
Ólafur þýða enska hugsun yfir á íslensku.
Í eftirfarandi dæmi er þýðingarbragur á íslenskunni. Sérstaklega eru
það orðin „prentað“ og „ávarpið“ sem benda til þess að höfundur hafi
snarað úr ensku því samkvæmt íslenskri málvenju eru þau ekki notuð í
þessum skilningi: „Það var tekið vel á móti þeim; í herberginu beið
þeirra kort frá hótelstjóranum sem bauð þau velkomin og skrifaði
meira að segja sjálfur undir prentað ávarpið“ ( 5). Á ensku (38): „They
were greeted warmly; a welcoming card from the manager awaited
them in their room, with his handwritten signature under the printed
message.“
Loks er enskuskotið orðalag á blaðsíðu 150 í bókinni þar sem segir:
„Hann hafði kynnst mörgu og vissi að í híbýlum sálarinnar voru margar
vistarverur“ (bls. 150). Á ensku: „He had seen it all and knew that the
human soul contained many different compartments“ (bls. 111).
Í einhverjum tilfellum notar Ólafur einnig orðasambönd sem eru ekki
til í íslensku. Á blaðsíðu 262 í Aldingarðinum segir: „Í austri var fölur
máni og meinleysislegar skýjaslæður sem liðu fyrir hann öðru hverju.“
Í ensku útgáfunni hljómar setningin svona: „There was a pale moon in
the east, a few harmless wisps of cloud drifting across it from time to
time.“ Orðasambandið að líða fyrir e-ð er ekki til í þessari merkingu í
íslensku; að líða fyrir e-ð merkir að maður þurfi að þjást vegna
einhvers sem hann hefur gert. Þarna reynir Ólafur að þýða orðasam-
band úr ensku.
Annað dæmi er á blaðsíðu 280 þar sem Ólafur segir „... eftir að Gísli
gekk í bindindi ...“ Á íslensku er ekki sagt að ganga í bindindi heldur að
fara í bindindi. Orðasambandið sem Ólafur notar er ekki til í íslensku.
Að mínu mati er þýðingarbragurinn á Aldingarðinum það augljós og
truflandi að ég furða mig á því hvernig Ólafur gat fengið Íslensku
bókmenntaverðlaunin fyrir hana í fyrra. Það jaðrar við að vera siðlaust
að verðlauna mann fyrir að skrifa svona íslensku. Sú krafa hlýtur að
vera gerð að höfundurinn sem fær Íslensku bókmenntaverðlaunin hafi
frumsamið verðlaunabókina á íslensku og að málið á henni sé ekki
svona slæmt, enskuskotið og í einhverjum tilfellum jafnvel rangt.
Hugsað á ensku í
Aldingarðinum
ÓLAFUR JÓHANN
ÓLAFSSON
Ingi Freyr Vilhjálmsson
Þ
að er ólíkt að sofa við opið haf og hér í
Plássinu sem liggur inni í firði, á milli
hárra fjalla, eiginlega á botni heimsins
og sjórinn verður stundum svo gæfur
að við förum niður í fjöru til að strjúka
honum, en hann er aldrei gæfur utan
við búðirnar, ekkert virðist geta lægt ólgu hafsins,
ekki einu sinni kyrrar nætur, stjörnuþaninn
himinn. Sjórinn flæðir inn í drauma þeirra sem
sofa við opið haf, vitundin fyllist af fiski og
drukknuðum félögum sem veifa dapurlega með
uggum í stað handa.
Pétur vaknar alltaf fyrstur. Hann er líka for-
maður og vaknar þegar enn er dimmt af nótt, varla
meira en tvö en hann lítur aldrei á klukkuna, hún
er auk þess geymd niðri, undir einhverju drasli.
Pétur fer út, lítur upp í himininn og þéttleiki
myrkursins gefur upp tímann. Hann fálmar eftir
fötunum, kamínan logar ekki á nóttunni og kuldi
marsmánaðar hefur síast í gegnum þunna veggina.
Andrea andar þungt við hlið hans, sefur fast, hún
er á botni drauma sinna, Einar hrýtur og kreppir
hnefana í svefninum, Árni sefur andfætis honum,
strákurinn og Bárður bæra ekki á sér, risinn
Gvendur svo stálheppinn að hafa rúm útaf fyrir
sig og samt er það fulllítið, þú ert tveimur númer-
um of stór fyrir heiminn, sagði Bárður einu sinni
og Gvendur varð svo dapur að hann þurfti að fara
afsíðis. Pétur steypir peysunni yfir sig, fer í bux-
urnar, staulast ofan og út í nóttina, hægur andvari
að austan og grillir í fáeinar stjörnur, þær blika
með sín eldgömlu tíðindi, mörg þúsund ára gömul
ljós. Pétur pírir augun, bíður þar til svefninn fer
alveg af honum, þar til draumarnir hafa gufað upp
og skilningarvitin náð skarpleika sínum, stendur
álútur, skakkur, eins og óskiljanlegt dýr, nasar af
loftinu, rýnir í dimm skýin, hlustar, nemur skila-
boð í vindinum, rymur, fer aftur inn, lyftir hleran-
um með svörtu höfðinu, segir, við róum, segir það
ekki hátt en það dugir samt, rödd hans nær ofan í
dýpstu drauma, sundrar svefninum og þau eru öll
vöknuð.
Andrea klæðir sig undir sænginni, fer framúr
og kveikir upp í kamínunni og lampanum, lýs,
milda ljós, og lengi vel segir enginn neitt, þeir
klæða sig bara og geispa, Gvendur rorrar hálfsof-
andi á rúmbríkinni, svo ringlaður á landamærum
svefns og vöku að hann veit ekki hvar hann er
staddur. Þeir klóra sér í skegginu, þó ekki strákur-
inn, hann er ekki með neitt, einn af þeim fáu sem
eyða tíma í að skafa það af sér, að vísu ekki mikið
verk, það er bæði gisið og lítið, vantar karlmennsk-
una í þig, sagði Pétur einu sinni og Einar hafði
hlegið. Bárður er með þétt, brúnleitt skegg, snyrt-
ir það reglulega, hann er helvíti myndarlegur,
Andrea horfir stundum á hann og þá eiginlega
bara til að horfa, eins og við horfum á fallega
mynd, á birtuna yfir hafinu. Kaffið sýður, þeir
opna skrínin, smyrja rúgbrauðið með þumalfingri,
mikið af smjöri og kæfu og kaffið snarpheitt og
svart eins og dimmasta nótt en þeir setja kandís út
í, bara ef við gætum sett sykur út í nóttina og gert
hana sæta. Pétur rýfur þögnina, sötrið öllu heldur,
smjattið og stöku vindgang, og segir: hann er að
austan, hægur, nokkuð hlýr en snýst í norðrið ein-
hverntíma í dag, þó varla fyrr en seint, við róum
því djúpt.
Einar andvarpar ánægjulega. Róa djúpt, það er
eins og sálmur í hans eyrum. Árni segir, já, auðvit-
að, hann bjóst nefnilega við þessu, við róum örugg-
lega djúpt, hafði hann sagt við Sesselju sem sagði
þá, æ, láttu sjóinn ekki taka þig.
Fiskurinn hafði verið tregur á grynnri miðunum
fyrir veðurteppudagana og sjálfsagt að reyna
dýpra núna, þeir seilast allir aftur ofan í skrínin
eftir annarri sneið. Róa djúpt, það þýðir allt að
fjögurra tíma þrotlausan róður, vindur of hægur
fyrir segl, og minnst átta eða tíu tíma úthald,
kannski tólf og þá eru nákvæmlega tólf tímar þar
til þeir borða næst, gott er brauðið, gott er smjörið
og líklega er ekki hægt að lifa án þess að drekka
kaffi. Þeir drekka síðustu kaffikönnuna hægt,
njóta þess, úti bíður hálfdimm nóttin eftir þeim,
hún nær frá hafsbotni og upp í himininn þar sem
hún kveikir stjörnur. Hafið andar þunglega, það er
dökkt og þögult og þegar hafið þegir þá þegir allt,
líka fjallið fyrir ofan, hvítt og svart til skiptis.
Dauft ljós frá lampanum, Andrea hafði aðeins
skrúfað niður í honum, maðurinn þarf ekki mikla
birtu til að drekka síðasta kaffisopann. Hver í
sínum hugarheimi, horfandi framfyrir sig án þess
að horfa, Pétur hugsar um róðurinn framundan,
fer yfir öll verk í huganum, undirbýr sig, það gerir
hann alltaf, Árni orðinn óþolinmóður, kappsamur,
vill hefjast handa, Einar hugsar líka um róðurinn,
um átakið, hann andvarpar djúpt inni í sér og finn-
ur til rósemdar, blóðið sem er iðulega of heitt og
rennur svo óþægilega hratt um æðarnar að það er
eins og hann klæi stöðugt undan, hefur breyst í
lygnt fljót á milli gróinna bakka. Kaffið, átakið
framundan, Einar er þakklátur maður og þykir
næstum vænt um mennina sem sitja þarna undir
risinu, hálfbognir yfir síðustu kaffidropunum,
hann getur meira að segja horft á fáráðlingana
tvo, Bárð og strákinn, án þess að finna til reiði,
stundum trylla þeir hann algerlega með þessum
eilífa helvítis lestri, eilíflega að vitna hvor fyrir
annan í einhver kvæði, helvítis ósómi, helvítis fúi í
sálarlífinu sem gerir þig of linan gagnvart lífinu,
en nei, ekki einu sinni þetta æsir blóðið núna, það
er lygnt fljót. Einar smjattar á kaffinu og lífið er
gott.
Nú kemur kvöld
og kufli steypir
heldur húmleitum
yfir hvaðvetna,
fylgdi þögn því,
les Bárður í Paradísarmissi, hallar bókinni
þannig að skíman af lampanum nái til hennar, ljós
sem nær að lýsa upp góða ljóðlínu hefur áreiðan-
lega náð tilgangi sínum. Varirnar bærast, hann les
línurnar aftur og aftur og í hvert sinn stækkar ver-
öldin aðeins innra með honum, þenst út. Strákur-
inn er búinn með kaffið sitt, slær úr könnunni,
kemur henni fyrir í skríninu, horfir útundan sér á
Bárð, sér varirnar hreyfast, væntumþykjan fer í
gegnum hann og dagurinn í gær snýr aftur með
alla þá birtu og sterku nærveru sem fylgir Bárði,
sem fylgir vináttunni, hann situr á rúmstokknum
og gærdagurinn er í honum. Fálmar síðan eftir
flöskunni af kínalífselixírnum sem er mikið og
gott meltingarlyf, hressandi og styrkjandi meðal,
dugar vel á móti leiðinda vindlofti í þörmum,
brjóstsviða, ógleði, óhægð fyrir bringspölum,
þetta vita allir, við lesum um það í blöðunum og
þar er það staðfest af útlendum mönnum sem inn-
lendum, læknum, hreppstjórum, skipstjórum, allir
mæla með kínalífselixírnum, hann hefur bjargað
lífum, börn í andarslitrum eftir erfiða inflúensu
hafa náð fullri heilsu eftir nokkrar skeiðar, dugar
líka algjörlega við sjósótt, 5–7 matskeiðar áður en
lagt er frá landi og þú ert öldungis laus við sjó-
veiki. Strákurinn sýpur á flöskunni. Helvíti er að
vera sjóveikur á sexæringi úti á rúmsjó, þurfa að
vinna og það eru margar klukkustundir í land.
Hann sýpur aftur á því sjóveikin gýs margföld upp
eftir langa landlegu. Andrea er búin að fá sér sinn
skammt gegn kvefinu sem þyngir höfuðið óþarf-
lega, taktu kínalífselixírinn og óþægindin hverfa
eða komast aldrei að þér. Tilvera okkar er þrotlaus
leit að lausninni, því sem huggar, því sem veitir
hamingju, bægir frá öllu slæmu. Sumir fara langa
og erfiða leið og finna kannski aldrei neitt, nema
einskonar tilgang, einskonar lausn eða fróun í
sjálfri leitinni, við hin dáumst að þrautseigju
þeirra en eigum sjálf nógu erfitt með að vera bara
til og tökum því kínalífselixír í stað þess að leita,
en spyrjum í sífellu, hvað er stysta leiðin að ham-
ingjunni, og finnum svarið í Guði, vísindum,
brennivíni, kínalífselixír.