Tíminn - 02.08.1981, Blaðsíða 23

Sunnudagur 2. ágúst' 1981
t r*4
- VIÐTÖKUR FÓLKS OG VIÐBRÖGÐ HANS
magni upp i hreinan viöbjóð.
„Rab” brigslar Kjarval einnig
um óþjóölegheit i „Jónsmessu-
nótt”, ekki er fjarri lagi aö marg-
ir landar hans hafi hugsaö á þá
lund.
I dómi i Timanum i október 1919
segir: „Sumir halda aö Kjarval
geti ekki málaö hversdagslegar
og raunverulegar myndir.”
Margir hafa talið að Kjarval væri
ekki raunverulegur málari. Hann
málaöi ekki ljósmyndir, hvers-
dagsleikinn var viðs fjarri i verk-
um hans. Fólk hefur vart veriö
meötækilegt fyrir „fantasium”
og þvi ekki viö þvi aö búast aö
Kjarval kæmist inn á gafl hjá ís-
lendingum i fyrstu atrennu. Ef
litið er á viötökur sem nýjunga-
málarar fengu erlendis mátti.
Kjarval vera sæll meö sin fyrstu
ár á málarabrautinni. 1863 var
t.d. haldin i Paris „titskúfaöra-
sýningin”, þar tóku þátt meist-
arar á borö viö Pissaro, Whistler,
Fantin-Latour, Cézanne og
Manet.
Styrkir og ítalíuför
20. janúar til 2. febrúar 1920 hélt
Kjarval málverkasýningu i sal
Antons Hansens við Köbmager-
götu i Kaupmannahöfn. Dönsku
blööin fóru lofsamlegum orðum
um sýninguna,'brot úr þeim birt-
ust i islenskum blööum, Islend-
ingum til uppfræöslu um ágæti
meistarans. G.S. sagöi i Tim-
anum: „Mun það gleöja alla að
Kjarval hefur fengið svo glæsi-
lega dóma um list sina, og er þaö
heiöur fyrir islensku þjóöina aö
eiga slikan mann.”
Hvort sem þaö hefur veriö orö-
um G.S. aö þakka ellegar skyn-
semi ráðamanna, þá fékk Kjarval
listamannastyrk i febrúar 1920.
Þetta var 2000 króna feröastyrk-
ur, hæsta upphæð sem málurum
og myndsmiöum var veitt það
árið. Rikharöur Jónsson fékk
sömu upphæö. Kjarval hélt til
Rómar til aö kynnast nýjum
stefnum og sjónarmiöum.
Einar Benediktsson reit svo um
ttalíuförina: „Feröin til ttaliu
hefur aflað honum miklu meiri
framfara, heldur en gerst hefir
um aöra listamenn vora, vegna
þess að hann mun hafa unniö
langbest að þvi aö ná sjálfstæöi
gegnum alla erfiöleika, áöur en
hann fór suöur og einmitt þegar
hann dvaldi þar, vildi svo til aö
hann var á þeim aldri, er breyt-
ingar veröa einatt miklar i hug-
um og lifsskoðunum manna.”
Einar talaöi siöan um aö oröiö
heföu stefnuhvörf I list Kjarvals.
Þó viröast ekki allir hafa fellt sig
við þau hvörf þvi þegar nöfn
styrkþega listamannastyrksins
voru birt fyrir áriö 1921 var nafn
hans ekki aö finna þar á meðal.
Eins og nærri má geta voru vel-
unnarar meistarans ekki alveg
sáttir viö þennan gang mála.
Ekki var Kjarval þó alveg á
vonarvöl þvi 1921 var stofnað
styrktarfélagiö Pictor. Þaö lagöi
Kjarval til ákveöna fjárhæö
reglulega i þrjú ár. Ráöamenn
sáu einnig aö sér aö ári, Kjarval
fékk listamannastyrk 1922, einnig
seldi hann æ fleiri málverk, menn
voru farnir að meötaka list hans.
//Sveinsbréf á nýrri leið..."
Sumariö 1921 var haldin iist-
sýning aö tilhlutan Listvinafé-
lagsins og var Kjarval meðal
þátttakenda. 1 umsögnum um
þessa sýningu kvaö viö nokkurn
annan tón en áöur haföi gert.
Einar Ben. sagöi m.a. i Morgun-
blaöinu: „1 myndum Kjarvals er
mikið gleöiefni aö sjá gagngeröa
breytingu eöa réttara sagt þró-
un.... i áttina til meiri löghlýöni
og lotningar fyrir visindum list-
arinnar.” 1 umsögninni kom fram
aö tvær stefnur toguöust á um
listamanninn en „myndin af konu
hans... er eins og sveinsbréf hans
á nýrri leið til mikilla verka, sem
þessum frumgáfaöa og starf-
sterka málara vorum er ætlað að
ganga til mikilla áhrifa á list-
mennt Islendinga.”
Ekki viröist þessi breyting hafa
verið Kjarval i óhag þvi á einka-
sýningu sem hann hélt i október
1921 seldust nær allar myndir
hans, „X” i Timanum fannst þaö
„furðulegt, þegar litið er á fjár-
málaástæöur manna.”
1 dómum blaðanna kom i ljós aö
fólk var almennt oröiö sammála
um aö Kjarval væri mikill lista-
maður og aö gagnrýnisröddum
hafi fækkaö. Visir: „Hann hefir
veriö sistarfandi leitandi lista-
maður. Engin sýningin hefir
verib annarri lik.... En þó hefir
jafnan veriö um hann deilt... Nú
ber enginn lengur á móti þvi aö
Kjarval er meistari.” Morgun-
blaöiö: ...allir viðurkenna þaö
nú, aö i Kjarval eigum viö ein-
kennilegan listamann meö mikl-
um hæfileikum.” I Mogga er þvi
ennfremur spáö aö sýning hans
veröi „vafalaust vel sótt af list-
vinum bæjarins”. Sem var og
raunin. Myndir hans voru farnar
aö seljast og fólk farið aö streyma
á sýningar hans. Hvort þaö var
vegna þess aö fólk hafi veriö farið
að venjast honum eða vegna
breytinga sem list hans tók i
ttaliuförinni skal ósagt látiö.
Vafalaust eru fleiri skýringar til-
tækar.
Kjarval sjálfur 1922
En hvaö sagöi Kjarval sjálfur
um Iist sina og viöbrögö fólks viö
henni á þessum árum. Gluggum i
viötal við hann i Morgunblaöinu
23. april 1922:
„Ég kom á þeim tima út I heim-
inn sem „reaktiónin” — mótstað-
an, byrjaði gegn hinum klassisku
skólum og stefnunum gömlu. Ég
var opinn fyrir öllu og tilbúinn til
aö læra af hverju sem var án þess
þó aö gera mér fyllilega grein
fyrir hvernig hollast myndi að
byrja. Ahrifin sreymdu yfir mig
sem foss marglitra geisla og
fannst mér ég vera klettur sem
eyddist og molnaði er flóöið dundi
sem sterkast. Var þá eins og
kletturinn ætti innra ljós sem
mundi slokkna ef ekki fjaraði
áhrifunum.
Þannig var um mig er ég byrj-
aði aö frama mig i listum. Sjálf-
um hefir mér veriö borið á brún
að ég væri sjaldan sjálfum méi
likur og sundurleitur i verkum
minum og er þetta ekki aö ósekju,
þvi svo er fljótt á aö lita fyrir
þann sem heimsækir mig og sér
það sem ég hefi gert, aö ég muni
ekki viö eina f jölina felldur. Ég er
þess fullvitandi og reyni ekki aö
skýla þessu, þvi þá færu landar
minir þess á mis, aö sjá hvernig
unglingurinn hefur unnið meban
hann var aö skoða heiminn, sem
honum var ókunnugur, nema i
munnmælum og kynjasögum.
Mér varð brátt ljóst, aö gömlu
skólarnir — akademiin — voru
ekki eins og ég bjóst viö. Þaö var
kominn doði i listarandann, sem
átti að rikja þar og ágætis list-
menjar frá fornum timum, sem
skólarnir áttu nóg af, stóöu og
biöu eftir góðum kennurum, sem
áttu aö opna augu lærisveinanna
fyrir þvi góða, sem er gert —
undirstöðunni undir þab sem þú
og ég eigum að byggja á. Ég
kynntist listamönnum af öllu tagi,
góðum og vondum: ég mætti
nýjum stefnum, sem fóru hliöar-
götur við hina æöri skóla....
Höfuösmennirnir voru óhræddir
viö dóma, þvi aö þeir vissu aö
æösti dómur er seinastur, sem
mannveran ræöur ekki viö. Þeir
höfðu dauöann fyrir baktjald, en
horföu inn i ljósiö, sem var fullt af
undarlegum formum og sundur-
leitum litum. Og þeir smiöuöu
myndir og hluti, sem þeir halda
aðheyri framtiöinni til,— ....Einn
af þessum mönnum var ég. Þaö
bjargaði uppruna minum, aö ég
fyllti flokk þessara manna — en
ég var kominn utan til þess aö
læra og sjá, og ég ákvaö aö ganga
i gegnum þann gamla skóla til
þess að finna það sem átti aö vera
þar. Og oft vann ég sem hver
annar erfibismaður ellefu stund-
ir á dag viö aö teikna og mála. Og
ég fann smám saman þaö sem ég
hálfvitandi leitaöi aö —aö læra og
kunna — ég læröi aö velja og
hafna. Þá varð mér smám saman
ljóst, aö ég þurfti aö skilja samtiö
mina, til þess aö geta dæmt um
nýtt og gamalt i listum. Ég vissi,
aö tsland átti enga fortið i
málaralist og ábyrgöartilfinning-
in vaknaði, er fylgir einstaklingi
hverjum. Ég vildi vita deili á þvi
sem var og er og sökkti mér þvi
niður á allar stefnur og byggöi
yfir hugmyndir minar og fann
nýjar stefnur. Ég lærði aö hugsa
sjálfstætt I listheimi minum: væri
ég viðvaningslegur stundum, var
þaö bara þjóðerni mitt.”
Viðvaningslegar viðtökur
Kjarval segir þarna aö hafi
hann veriö viövaningslegur
stundum hafi þaö bara veriö þjóö-
erni hans. Sama mætti e.t.v.
segja um þær viötökur sem lista-
maöurinn fékk hér, aö þær hafi
verið viðvaningslegar og aö þaö
hafi bara veriö þjóöerniö. tsland
átti enga fortiö i málaralist en
langa fortið i þjóðlegum bók-
menntum, og þvi erfitt fyrir
bókaþjððina aö meötaka hina
nýju stefnu sem Kjarval bar inn i
landið i upphafi.
t april 1922 hélt Kjarval yfirlits-
sýningu frá siðustu 10 starfsár-
unum i húsi Egils Jacobsen kaup-
manns. I dómi um hana komst
Ragnar Asgeirsson m.a. svo aö
oröi i Morgunblaðinu: „Um
engan islenskan málara mun
deilt jafn mikið og um Kjarval.
Þaö er von aö svo sé þar sem ts-
lendingar hafa aldrei dýrkaö aðra
list en orösins i riti og ræöu og
skortir þar af leiðandi tilfinnan-
lega greind til aö kunna aö meta
list i litum og dráttum. Stara þvi
margir sem tröll á heiðrikju
þegar eitthvaö nýtt ber fyrir
auga... Einn segir öörum frá, og
vitleysan gengur mann frá manni
og myndast við þaö „skoöun al-
mennings”.
Vill oft fara á þá leið i stórbæj-
unum, þar sem fjöldinn er litt
vanur aö hugsa sjálfstæðar hugs-
anir. Og heimskinginn fordæmir
þaö sem hann ekki skilur.... Þaö
þarf krafta til þess aö sigrast á
mótstöðu fjöldans og skilnings-
leysi, en þaö hefur Kjarval gert.”
A sýningunni 1922 voru nokkrar
myndir i kúbiskum stil. Um þær
sagöi M.J. i Visi af talsveröu um-
burðarlyndi: „Það er varla von
aö menn kunni strax aö meta þær.
Menn eru svo vanir aö spyrja
hvaö þetta og þetta sé.... En i
raun réttri er þessi spurning, af
hverju myndin sé æfinlega auka-
atriöi, frá listarinnar sjónarmiöi,
hversu skýr sem myndin er.”
//...auk þess sem hún er
mjög lik"
Næst var þaö aö frétta af Kjar-
val aö hann hélt sýningu i húsi
Listvinafélagsins um mánaöa-
mótin nóv.-des. 1923. Þar voru
myndir af ýmsu tagi en mesta
athygli vöktu myndirnar af fjór-
um fyrrverandi bankastjórum
Landsbankans. Ekki voru blöðin
sammála að öllu leyti um ágæti
þessara mynda. Visir og Timinn
voru sama sinnis um aö mynd-
irnar af Lárusi Sveinbjörnssyni,
Tryggva Gunnarssyni og Birni
Sigurössyni heföu tekist vel, en
Timinn sagöi aö myndin af Birni
Kristjánssyni hefði tekist miður:
„Ctlit mannsins hefir freistaö
málarans til aö nota i óhófi suma
; höfuöliti regnbogans.” Visir sagöi
j aftur á móti aö myndin af Birni
Kristjánssyni væri „...afbragðs
„frisk” og full af veruleika og lifi,
auk þess sem hún er mjög lik.”
Þarna sést enn aö menn voru
ekki alveg á eitt sáttir um list
meistarans. Engu aö siöur var
þessi sýning vel sótt og þröngt var
á þingi i sölum Listvinafélags-
hússins þá daga sem Kjarval
sýndi þar. Timinn skrifaði:
„Margir komu af þvi þeir vilja
alltaf sjá, hversu þessum ein-
kennilega málara farnast.” Enn
var talað um Kjarval sem ein-
kennilegan mann en aðsóknin
bendir til þess aö list hans hafi
verið aö vinna sér sess og hann
farinn aö vekja meiri athygli en
áöur.
Ónáttúruleg og óskiljanleg
málverk
Þótt Kjarval ætti eftir aö mála
lengi eftir þetta voru menn ekki
alltaf sammála um ágæti listar
hans og sem smádæmi má taka
skrif Jóns Sigurössonar i Ystafelli
i april-júni hefti Iöunnar 1928 en
þar sagði m.a.: ...Nýjasta mál-
verk eftir Kjarval eru ónáttúru-
leg og óskiijanleg öllum almenn-
ingi.”
Unnendur listar Kjarvals voru
fljótir að svara fyrir sig og „Nafn
á Krossgötum” svaraði Jóni m.a.
á eftirfarandi hátt I Visi: „Ég
sem þekki Jóhannes S. Kjarval og
myndir hans, get sagt Jóni á
Ystafelli þaö, aö mjög mikill hluti
almennings skilur bæöi eldri og
nýjustu Kjarvalsmyndir, og er
mér þvi ljúft aö lýsa ósanninda-
manni Jóni á Ystafelli svo frá
þessu, og vekja eftirtekt hans á
þvi, aö hann sé prédikari, sem vill
leiöa fólkið burt frá Kjarvals-
myndum. Jón á Ystafelli slær á
ólistræna strengi sina sem hann
' vill aö fólkiö trúi á.”
Þessi togstreita milli fylgis-
manna Kjarvals og hinna sem
meötóku hann ekki, var til staöar
alla hans tiö og er jafnvel enn, þó
hún sé hverfandi litil I dag. Mest
var hún Hklega á fyrstu árunum
eftir aö hann lauk námi.