Fréttablaðið - 21.10.2008, Blaðsíða 16

16 21. október 2008 ÞRIÐJUDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
Engum dylst lengur að heims-kerfi hins hnattvædda
kapítalisma er í kreppu og að
meginorsökin er hrun fjármála-
stofnana í Bandaríkjunum. Nú
beinist athyglin að undirstöðum
þessa kerfis. Undanfarin ár og
áratugi hefur ríkt þensla í
vestrænum samfélögum jafnhliða
því að hnattvæðing fjármagnsins
hefur aukist. Á þenslutímanum
varð söguleg nauðhyggja ríkjandi
hugmyndafræði; þeir sem
efnuðust fóru að líta á þensluna
sem náttúrulegt fyrirbæri, líkt og
fjárhættuspilari sem heldur að
örlögin séu að verki þegar heppnin
er með honum. Þegar kerfið
brotlendir reynast endalok sögunn-
ar hins vegar sjónhverfing.
Undirstöðurnar eru skyndilega
ljósar öllum þorra fólks og eru
ekki sérlega traustar.
Í kapítalísku samfélagi eru
kreppur ekki frávik heldur
eðlilegur hluti af gangvirkinu,
náttúruval hins frjálsa markaðar.
Þær tryggja að einungis hinir
hæfustu lifi en hinum sé tortímt.
Samkvæmt kennisetningum þeirra
sem trúa á hinn frjálsa markað eru
öll ríkisafskipti óeðlileg og ekki
síst þau sem koma hinum snauðu
til góða. Það er vegna þess að þau
trufla gangvirkið að þessu leyti;
koma í veg fyrir að lággróðurinn
sé grisjaður. Þess vegna gengu
vestræn iðnaðarsamfélög reglu-
lega í gegnum kreppur á 19. öld,
gullöld afskiptaleysisstefnunnar,
og þótti ekki tiltökumál.
Blandað hagkerfi
Uppgangur lýðræðis og hreyfingar
jafnaðarmanna breytti þessu á 20.
öld og heimskreppan á 4. áratugn-
um leiddi til nýsköpunar. Þar var
merkast uppbygging velferðar-
samfélaga og aukinn skilningur á
því að hinn frjálsi markaður myndi
aldrei tryggja velferð allra. Þess
vegna voru settar hömlur á
markaðshagkerfið, sjónarmið
félagshyggju fengu aukna áheyrn
og til varð hið blandaða hagkerfi.
Það var við lýði á tímum lengsta
vaxtarskeiðs nútímans án alvar-
legrar kreppu; uppbyggingar-
skeiðsins sem varði 1945-1973.
Þessi hugmyndafræði hafði hins
vegar sín takmörk eins og aðrar.
Þau alvarlegustu voru ónógur
skilningur á því að náttúruauðlind-
ir eru endanlegar. Félagshyggju-
menn 20. aldar lögðu ekki næga
áherslu á sjálfsbært atvinnulíf og
sú vanræksla varð afdrifarík í
olíukreppunni á 8. áratugnum.
Olíukreppan veitti óvinum
velferðarkerfisins gullið tækifæri
til að endurreisa hugsunarhátt 19.
aldar. Værukærir vinstrimenn í
hinum auðugu vestrænu samfélög-
um virtust ekki hafa neinar nýjar
hugmyndir á meðan málflutningur
frjálshyggjumanna boðaði valkost
sem þá virtist ferskur, afturhvarf
til tímans fyrir daga heimskrepp-
unnar. Í góðæri getur nefnilega
samábyrgð og velferð virst
heftandi; slagorð um frelsi höfða
til ímyndunaraflsins þegar
lífsbaráttan er ekki lengur jafn
hörð.
Loftbólurnar springa
Það er hins vegar í eðli kapítalism-
ans að þegar hömlurnar hverfa þá
fara loftbólur að myndast og þær
springa að lokum. Það er því kostu-
legt að sjá postula hins frjálsa
markaðar á hliðarlínunni að
predika ábyrga hegðun og
fordæma græðgi auðmanna. Hún
er óaðskiljanlegur hluti kerfisins
sem þeir boða og trúa á. Frá
sjónarhóli útrásarvíkinganna og
ofurlaunamannanna í bönkunum
var útrásin eðlileg og rökrétt
hegðun. Gríðarlegur skyndigróði
féll þeim í skaut en skuldadagarnir
voru langt undan. Það er ekkert
við afskiptaleysisstefnuna sem
virkar letjandi á slík viðskipti enda
vitað mál að þegar veislan er búin
þarf einhver annar að borga
reikninginn. Og það erum við –
almenningur. Í ljós hefur komið að
við bárum allan tímann sameigin-
lega ábyrgð á bönkunum þótt við
ættum ekki öll sama hlut í
gróðanum. Milljónaskuldirnar
falla á okkur. Við munum greiða
vextina af stóru lánunum sem eiga
nú að knýja hjól atvinnulífsins.
Engum dylst lengur að heims-
kerfi hins hnattvædda kapítalisma
er í kreppu en sú kreppa er líka
pólitísk. Þeir stjórnmálamenn sem
hafa ráðið ferðinni um allan heim,
líka hér á Íslandi, voru haldnir
sömu nauðhyggju og trúboðar hins
frjálsa markaðar. Þeir trúðu á
endalok sögunnar og jafnframt á
endalok allra valkosta – að árið
1994 væri í raun árið 0 og á undan
því væri einungis svarthol sem
ekkert mætti læra af. Sorglegasta
birtingarmynd þess eru jafnaðar-
mennirnir sem hafa reynt að
yfirgnæfa íhaldið í fordæmingu á
hinu blandaða hagkerfi – og voru
dyggustu talsmenn íslensku
útrásarinnar. Nú þegar stund
sannleikans er runnin upp þá kann
þessi elíta ekkert annað en
frjálshyggjusöng gærdagsins. Í
stað þess að stokka spilin upp á
nýtt benda samábyrgir stjórnmála-
menn hver á annan og ríkisstjórn
útrásarinnar ákveður fyrir hönd
þjóðarinnar að skuldsetja hana
langt fram í tímann og framselja
ákvarðanatöku um efnahagsmál til
frjálshyggjukreddumannanna hjá
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum. Við
erum föst á árinu 0.
Auðmagnið
SVERRIR JAKOBSSON
Í DAG | Fjármálakreppan
Steingrímur og Davíð
UMRÆÐAN
Gunnar Tómasson skrifar um seðla-
bankastjóra
Fyrrverandi forsætisráðherra Stein-grímur Hermannsson og höfundur
snæddu saman hádegisverð á Hótel Holti
daginn eftir að fréttir bárust að Steingrím-
ur væri á leið út úr pólitík inn í Seðlabank-
ann. Hvorugur minntist á það mál yfir
hádegisverðinum.
Á leiðinni yfir á bílastæði hinum megin
við götuna frá Hótel Holti nefndi Steingrímur að
Davíð Oddsson hefði nefnt við hann að gerast seðla-
bankastjóri. Hver var skoðun höfundar á þeim ráða-
hag? Höfundur svaraði: „Það skiptir engu máli hver
er seðlabankastjóri því Seðlabankinn er valdalaus.“
Og átti þá við að í gegnum árin hefur Seðlabanki
Íslands aldrei staðið undir nafni. Steingrímur svar-
aði um hæl: „Ef það væri aðeins einn seðlabanka-
stjóri þá væri ég ekki rétti maðurinn í það starf.“
Þetta var 1994. Ellefu árum síðar var Davíð Odds-
son skipaður einn af þremur seðlabanka-
stjórum og formaður bankastjórnar SÍ. Og
sem slíkur ber Davíð ábyrgð á ákvörðun-
um SÍ sem reynast þjóðinni dýrkeyptar.
Þar er fyrst að nefna afskiptaleysi SÍ gagn-
vart erlendri skammtíma skuldsetningu
bankanna. Höfundur fullyrðir að enginn
hagfræðingur með alþjóðastarfsreynslu
hefði gert sig sekan um slíkt glappaskot
þar sem skyndilokun erlendra lánalína
skuldsettra banka er vel þekkt fyrirbæri í
gegnum tíðina, sbr. umsagnir Þorvaldar
Gylfasonar og fleiri í gegnum árin um
nákvæmlega þetta atriði. Eins væri með ólíkindum
ef hagfræðingar Seðlabanka Íslands hefðu ekki
skilgreint og varað bankastjórn SÍ við sívaxandi
nettó vaxtakostnaði þjóðarbúsins sem þaut úr 13%
af vöruútflutningi 2004 í 47% árið 2007.
Steingrímur og Davíð hafa margt til brunns að
bera. Og annar þeirra þekkir sín takmörk á vett-
vangi peningastjórnar.
Höfundur er hagfræðingur.
GUNNAR TÓMASSON
Ráðdeild
Eins og kunnugt er situr Gísli
Marteinn nú á skólabekk í Edin-
borg en er engu að síður starfandi
borgarfulltrúi, ásamt því að hann er
2. varaforseti borgarstjórnar. Samtals
tryggir það honum um 325 þúsund
krónur í mánaðarlaun. Í haust sagðist
Gísli Marteinn vel geta sinnt starfi
sínu sem borgarfulltrúi meðfram
meistaranámi í útlöndum og
hann myndi mæta á alla þá fundi
sem honum væri frekast unnt.
Gísli Marteinn hefur líka bent á
að hann sé í nokkrum ólaunuðum
vinnuhópum. Það er auðvitað
til fyrirmyndar, nú þegar
borgaryfirvöld boða
aðhald og niðurskurð í
sínum ranni.
Kjör og kvaðir
Fundir borgarstjórnar eru haldnir á
tveggja vikna fresti. Fram að þessu
hefur Gísli Marteinn mætt á tvo af
þeim fjórum sem haldnir hafa verið
frá því í ágúst. Gísli Marteinn er vissu-
lega ekki á neinum ofurlaunum, en
nýtur óneitanlega betri kjara en til
dæmis íslenskir stúdentar
erlendis sem eru upp
á náð LÍN komnir.
En þeir þurfa auð-
vitað ekki að mæta
á fundi á Íslandi
einu sinni í mán-
uði.
Spámannlega vaxinn
Jón Magnússon, þingmaður Frjáls-
lynda flokksins, ritaði grein í 24
stundir 24. september síðastliðinn,
þar sem hann gerði gys að Ingi-
björgu Sólrúnu Gísladóttir fyrir að
vilja senda „stóran hluta íslenskra
athafnamanna í fjármálalega afvötn-
un og girða fyrir það að þeir taki
áhættu“. Aðra eins fjarstæðu hafði
Jón aldrei heyrt og fannst „frekar
ólíklegt að stjórnmálamaður sem
vill láta taka sig alvarlega og er
tekinn alvarlega hafi viðhaft jafn
furðulegt orðfæri í markaðs-
samfélagi fyrr en utanríkis-
ráðherra nú“. Úbbs.
bergsteinn@frettabladid.isE
kkert virðist nú geta komið í veg fyrir að Alþjóðagjald-
eyrissjóðurinn komi til hjálpar við að leysa þjóðina úr
þeirri fullkomnu sjálfheldu sem stjórnendur landsins
hafa komið henni í. Rúin trausti og virðingu umheims-
ins, niðurlægð og ófær um að bjarga sér sjálf.
Koma gjaldeyrissjóðsins gefur von um að nauðsynlegri við-
spyrnu verði loks náð. Að frjálsu falli undanfarinna vikna ljúki
og að uppbyggingarstarfið geti hafist. Um það starf á öll þjóðin
að geta sameinast.
En viðspyrnan með komu gjaldeyrissjóðsins gefur líka kost á
að fara í það geysilega mikilvæga uppgjör sem verður að fara
fram.
Mótun nýs samfélags, með breyttri forgangsröðun og nýju
vinnulagi, má ekki vera í höndum þeirra sem hafa stýrt þjóðinni
undanfarin ár.
Óhjákvæmilegt er annað en að Sjálfstæðisflokknum, fremur
en öðrum, verði hegnt fyrir þetta hrun. Og það verðskuldað eftir
samfellda sautján ára valdasetu.
Hversu grimmileg refsing Sjálfstæðisflokksins verður er hins
vegar að töluverðu leyti í hans eigin höndum. Það mun velta á
uppgjörinu sem hlýtur að fara fram innan raða hans.
Samfylkingin er eini stjórnmálaflokkurinn á Íslandi sem
hefur haft sæmilega mótaða sýn og stefnu um aðild Íslands að
Evrópusambandinu og upptöku evru. Byggir sú stefna bæði á
efnahagslegum forsendum og hugsjónum um hvar Ísland á að
velja sér stað í samfélagi þjóðanna.
Það þótti mörgum heldur klént þegar Samfylkingin lét Sjálf-
stæðisflokkinn komast upp með að festa í stjórnarsáttmálann
innihaldsrýran kafla um afstöðu til Evrópusambandsaðildar.
Samfylkingin hefur að auki látið yfir sig ganga ítrekaðar yfir-
lýsingar forystumanna Sjálfstæðisflokksins um að ekki sé tíma-
bært að velta fyrir sér aðild. Í þeirri stöðu sem nú er uppi er
rétt að skoða þann stóra hóp sjálfstæðismanna sem hefur aðra
skoðun en opinberu flokkslínuna.
Mikill og vaxandi Evrópuáhugi hefur verið innan samtaka sem
hafa sögulega verið í lykilhlutverki í baklandi Sjálfstæðisflokks-
ins. Þetta á við um Félag íslenskra stórkaupmanna, Samtök iðn-
aðarins og síðast en ekki síst Samtök atvinnulífsins, sem hafa
að auki verið einhver harðskeyttasti gagnrýnandi Seðlabankans
undanfarin misseri.
Innan þessara samtaka eru áhrifamiklir sjálfstæðismenn sem
voru fyrir löngu búnir að gera sér grein fyrir því að íslenskt efna-
hagslíf var vaxið upp úr allt of litlum fötum krónunnar. Þessir
menn sitja nú uppi með að hafa leyft þeim að ráða ferðinni sem
lofsungu sveigjanleika sjálfstæðrar peningamálastefnu og mik-
ilvægi krónunnar. Sú ferð hefur nú endað með stórkostlegum
hörmungum fyrir íslenska þjóð.
Bróðurpartur þingmanna Sjálfstæðisflokksins hefur stutt
þessa stefnu og er fyrir vikið að vakna upp við hugmyndafræði-
legt gjaldþrot. Tími þeirra sem hafa haldið fram öðrum sjónar-
miðum innan flokksins hlýtur að vera runninn upp. Ef þeir láta
ekki sverfa til stáls verður litlu að fagna á áttatíu ára afmæli
Sjálfstæðisflokksins á næsta ári.
Uppgjör við Sjálfstæðisflokkinn framundan.
Viðspyrnan
JÓN KALDAL SKRIFAR