Fréttablaðið - 21.10.2008, Blaðsíða 25

ÞRIÐJUDAGUR 21. október 2008 17
UMRÆÐAN
Magnús Jóhannesson skrifar
um umhverfismál
Í umróti þeirra hremminga sem orðið hafa á íslenskum fjármála-
markaði undanfarna daga hafa
komið fram raddir hjá ýmsum um
að nú væri þjóðráð að slaka á
umhverfiskröfum svo sem vegna
atvinnurekstrar. Hefur í því
sambandi sérstaklega verið nefnt
að draga verulega úr eða jafnvel
fella alveg niður kröfur um mat á umhverf-
isáhrifum framkvæmda. Þegar ábyrgir
aðilar þ.á m. forystumaður öflugra
hagsmunasamtaka í landinu og yfirmaður
norrænnar stofnunar sem Ísland á aðild að
og fjallar mikið um umhverfismál í sínum
störfum nefna þetta opinberlega, er rétt að
staldra aðeins við og rifja upp tilgang og
stöðu mats á umhverfisáhrifum á Íslandi.
Krafan um mat á umhverfisáhrifum
framkvæmda kemur fyrst fram í sam-
þykktum ríkja heims á heimsráðstefnu SÞ í
Rio de Janeiro sumarið 1992. Öll vestræn
ríki hafa síðan tekið þessa kröfu upp í
löggjöf hjá sér og ekki er vitað til þess að
nokkurt ríki hafi hugleitt að
leggja til hliðar mat á umhverfis-
áhrifum stærri framkvæmda.
Alþingi Íslendinga samþykkti
fyrst lög um mat á umhverfis-
áhrifum 21. maí 1993. Síðan
hefur Alþingi í tvígang gert
breytingar á lögunum með það
fyrir augum að gera matið
skilvirkara og þannið að það
þjónaði sem best markmiðum.
Megintilgangur mats á
umhverfisáhrifum er að draga
fram og lýsa á hlutlægan hátt
öllum umhverfisáhrifum viðkomandi
framkvæmdar, þannig að viðkomandi
leyfisveitendum, sem hér á landi eru oftast
sveitarfélögin, geri sér fulla grein fyrir því
hver umhverfisáhrifin verða. Enn fremur
að leyfisveitendur geti eftir atvikum sett
skilyrði sem lágmarka umhverfisáhrif
þegar leyfi er veitt fyrir framkvæmdinni.
Frá því að mat á umhverfisáhrifum kom
fyrst fram hafa orðið miklar breytingar á
viðhorfum fyrirtækja, ekki síst stórra
fyrirtækja, til umhverfismála. Öll stærri
fyrirtæki heims hafa mótað sér stefnu í
umhverfismálum og leggja aukna áherslu
á að bæta ímynd sína á því sviði. Að mati
þessara fyrirtækja er umhverfismat á
nýjum verkefnum hluti af þeirri ímynd
sem þeir vilja skapa fyrirtækjunum. Allar
helstu fjármálastofnanir heimsins líta
núorðið á mat á umhverfisáhrifum sem
hluta af áhættumati vegna fyrirgreiðslu
við stærri verkefni. Má nefna í þessu
sambandi Alþjóðabankann og norrænu
stofnanirnar Norræna fjárfestingabankann
(NIB) og Norræna umhverfisfjármögnun-
arfélagið (NEFCO).
Þau fyrirtæki í stóriðju sem starfa á
Íslandi hafa öll sett sér metnaðarfulla
stefnu í umhverfismálum og líta á mat á
umhverfisáhrifum sem eðlilegan hlut og
þátt í því að styrkja umhverfisstefnu sína.
Því mætti ætla að ef ekki væri gerð hér
krafa um mat á umhverfisáhrifum stærri
framkvæmda, þá gæti það minnkað áhuga
hinna metnaðarfyllri fyrirtækja í
umhverfismálum að koma hér fyrir
starfsemi sinni.
Að síðustu má nefna að mat á umhverfis-
áhrifum framkvæmda hefur að mati
margra framkvæmdaaðila stórra fram-
kvæmda haft margvísleg jákvæð áhrif
önnur en að minnka umhverfisáhrif
framkvæmda. Hið sérfræðilega matsferli
sem íslensk lög mæla fyrir um hefur oft og
tíðum leitt til betri faglegra lausna og í
einstaka tilvikum leitt í ljós ódýrari
lausnir. Ég tel því að öll umræða um að
leggja niður eða draga úr kröfum um
umhverfismat vegna tímabundinna
erfiðleika í efnahagslífi þjóðarinnar sé á
miklum misskilningi byggð og hef ég þá
ekki fjallað um það hvort það væri
yfirhöfuð mögulegt vegna alþjóðlegra
skuldbindinga okkar. Umhverfisráðherra
hefur reyndar svarað þeirri spurningu
afdráttarlaust á Alþingi.
Hins vegar er eðlilegt að velta því
reglulega fyrir sér hvort hægt sé að ná
sama árangri á þessu sviði sem öðrum með
breyttum vinnuaðferðum. Það hafa
umhverfisyfirvöld og Alþingi gert í tímans
rás og munu halda áfram að skoða það í
ljósi reynslunnar.
Höfundur er ráðuneytisstjóri umhverfis-
ráðuneytisins.
Mat á umhverfisáhrifum framkvæmda
MAGNÚS
JÓHANNESSON
Frá því að mat á umhverfisáhrifum
kom fyrst fram hafa orðið miklar breyt-
ingar á viðhorfum fyrirtækja, ekki síst
stórra fyrirtækja, til umhverfismála.
UMRÆÐAN
Jóhannes Geir Sigur-
geirsson skrifar um
áliðnað og útflutning
Andri Snær rithöfund-ur skrifar gein í
Fréttablaðið á laugardag-
inn var og fjallar um þjóð-
hagsleg áhrif áliðnaðar-
ins á Íslandi. Andri segir
að allir sem kunna heim-
ilisbókahald geti sannreynt
útreikninga sína. Við skulum
skoða nokkrar af fullyrðingum
Andra.
1. Andri hefur grein sína á full-
yrðingunni um að orkuverð til
almennings hafi verið hækkað. Ef
litið er á almennan taxta frá
RARIK þá borgaði fjölskylda sem
keypti 4400 GWst af raforku (með-
alheimilið) tæp 59 þúsund fyrir
orkuna árið 1998 en þessi tala var
komin niður í um 45 þúsund 2006.
Báðar tölurnar eru á verðlagi
2006. Enda liggur fyrir að um ára-
bil hefur heildsöluverð á raforku
til innlendra dreifiveita hækkað
minna en almennt verðlag.
2. Andri fullyrðir að Alcoa greiði
6 - 8 milljarða fyrir orkuna á ári.
Ef tekið er mið af álverði og gengi
ársins í ár; en í öðrum hlutum
greinarinnar kemur fram að hann
leggi gengisforsendur ársins til
grundvallar útreikningum sínum;
þá sýnist þeim sem þetta skrifar
að Alcoa sé að greiða um 12-14
milljarða fyrir orkuna miðað við
340 þúsund tonna framleiðslu.
3. Andri segir að öll sú upphæð
fari beint úr landi til að greiða
skuldir Landsvirkjunar. Því er til
að svara að miðað við meðalvexti
af erlendum skuldum Landsvirkj-
unar síðustu ár þá eru erlendar
vaxtagreiðslur vegna Kárahnjúka-
virkjunar milli 4 og 5 milljarðar
en sú tala fer lækkandi eftir því
sem skuldirnar eru
greiddar niður. Annað
fer í laun og þjónustu
sem fyrirtækið kaupir en
stærstur hlutinn þó í að
byggja upp verðmæta
framtíðareign í orkuver-
um fyrirtækisins; en sú
eign kemur á móti erlend-
um afborgunum og verð-
ur því eftir í landinu.
Alveg á sama hátt og við
eigum meira í húseign-
unum okkar eftir því sem
við borgum lánin okkar niður.
4. Andri segir að nánast allar
tekjur sjávarútvegs og ferðaiðn-
aðar verði eftir í landinu og virð-
ist ekki reikna með að þessar
greinar skuldi neitt erlendis.
Lítum nánar á þetta. Þessar grein-
ar flytja inn veiðarfæri og hráefni
til vinnslu ásamt mörgu öðru í
sjávarútveginum; kaffi og áfengi
ásamt líni og húsbúnaði svo eitt-
hvað sé nefnt í ferðaiðnaðinum.
Að baki greinanna eru líka fjár-
festingar; í skipum, vinnslustöðv-
um og hótelum þannig að fyrir-
tækin í þessum greinum skulda
einnig peninga og þurfa að borga
erlenda vexti.
Útflutningsgreinar eru allar í
innflutningi
Staðreynd málsins er sú að meðal-
tal þess sem verður eftir í landinu
af heildarútflutningi er um 50%.
Þ.e. helmingurinn verður eftir í
landinu; afgangurinn eru erlend
aðföng í einhverju formi. Áður
hefur verið nefnt að allar greinar
greiða til viðbóta vexti af erlend-
um lánum sínum. Hvað hver ein-
stök útflutningsgrein skilar til
samfélagsins ræðst ekki af nettó
hlutfallinu; þ.e. því sem verður
hlutfallslega eftir í landinu. Það
ræðst af flóknu samspili þátta eins
og umfangi og vaxtamöguleikum;
erlendum viðskiptasamböndum
og hlutfallslegum yfirburðum.
Þessir þættir endurspeglast í getu
viðkomandi greina til að borga
laun og fyrir önnur aðföng sem
eru notuð. Þar hafa álfyrirtækin
staðið fyrir sínu og vel það. Það
sést m.a. á því að þegar verið er að
skrifa þessar línur var að koma
tilkynning frá Norðuráli um að
fyrirtækið hyggist borga öllu
starfsfólki sínu viðbótar mánaðar-
laun vegna góðrar afkomu. Ef
horft er til orkuverðsins síðustu
ár þá er orkuverðið til álvera á
Íslandi í góðu lagi í alþjóðlegum
samanburði sem endurspeglast í
því að allt bendir til þess að orku-
salan til álframleiðslunnar borgi
virkjanirnar niður hraðar en
reiknað var með í upphafi.
Samræmi í málflutningi
Við skulum að lokum líta aðeins
betur á útreikningana hans Andra.
Ef notaður er sambærilegur mæli-
kvarði á t.d. álframleiðsluna og
sjávarútveginn þá gæti nettó verð-
mæti útfluttra sjávarafurða verið
um 80% af útflutningsverðmæt-
inu en á bilinu 35-40% í áliðnaðin-
um. Sundurliðun á reikningum
Alcan í Straumsvík frá 2006 sýna
t.d. að rúmlega 40% af tekjum fyr-
irtækisins fer í að borga innlend-
um aðilum. Það er því algjörlega
fráleitt að einungis um 6-7% af
útflutningstekjum Alcoa verði
eftir í landinu en nánast allt í sjáv-
arútvegi og ferðaiðnaði eins og
Andri Snær heldur fram. Slíka
niðurstöðu er ekki hægt að fá
nema gera eins og Andri; segja að
allt nema laun séu erlendur kostn-
aður í áliðnaðinum en að allar tekj-
ur af erlendum ferðamönnum séu
nettó í þjóðarbúið og einungis
olían komi til frádráttar í sjávar-
útveginum. Engri af þessum grein-
um er greiði gerður með því að
halda svona rökleysu fram.
Höfundur er fyrrverandi stjórnar-
formaður Landsvirkjunar.
Andri Snær og útflutningurinn
JÓHANNES GEIR
SIGURGEIRSSON
Áskorun til veitingamanna
UMRÆÐAN
Magnús Ingi Magnússon
skrifar um veitingaþjónustu
Ég lít svo á að nú þurfum við veitingamenn að endurskoða
hlutverk okkar og sýna sömu ráð-
deildarsemi, auðmýkt og velvilja
í garð náungans og ætlast er til af
öðrum Íslendingum á þessum
erfiðu tímum.
Áður fyrr voru veitingahús
kölluð greiðasölur þar sem
þreyttir og svangir ferðalangar
gátu reitt sig á að fá góðan beina
í merkingunni að njóta veitinga
og gestrisni. Í orðabókinni er
sögnin að beina m.a. útskýrð
svona: efla, hjálpa,
greiða fyrir.
Það er í þeim anda sem
ég skora á veitingamenn
að taka höndum saman
og gera sem flestum
kleift að koma saman
yfir góðum en ódýrum
málsverði.
Við getum stuðlað að
því á ýmsan hátt; með
því að fjölga tilboðum
með ódýrum réttum,
bjóða upp á fjölskyldu-
máltíðir á lægra verði, lækka
verðið einn dag í viku eða fara
svipaða leið og við á Sjávarbarn-
um ákváðum að fara, að lækka
verðið á sjávarréttahlaðborðinu
okkar um helming á
kvöldin.
Þetta ætti að auð-
velda fjölskyldum og
vinahópum að eiga góða
stund saman á veitinga-
húsi. Það hefur enda
sjaldan verið mikilvæg-
ara að fólk hittist, spjalli
saman og stappi stálinu
hvert í annað. Um leið
eru meiri líkur á því að
veitingahúsin lifi af þá
erfiðu mánuði sem fram
undan eru þótt hagnaðurinn verði
minni en enginn um skeið.
Höfundur er veitingamaður á
Sjávarbarnum.
MAGNÚS INGI
MAGNÚSSON
UMRÆÐAN
Árni Daníel Júlíusson
skrifar um Alþjóða-
gjaldeyrissjóðinn
Kanadíska blaðakon-an Naomi Klein
hefur skrifað bók sem
heitir The Shock Doct-
rine: The Rise of Disast-
er Capitalism. Bókin
fjallar um það hvernig
nýfrjálshyggjumenn og stofnanir
þeirra eins og Alþjóðagjaldeyris-
sjóðurinn nýta sér stórslys og stór-
áföll af ýmsu tagi til að koma stefnu
sinni í framkvæmd. Meðal dæma
sem hún nefnir eru einkavæðing
skólakerfisins í New Orleans eftir
að fellibylurinn Katrina hafði lagt
borgina í eyði, einkavæðing og
einkavinavæðing Bandaríkjanna á
efnahagskerfinu í Írak eftir inn-
rásina 2003, frjálshyggjutilraunin í
Chile eftir morðið á Salvador Alli-
ende 11. september 1973 o.fl. o.fl.
Sameiginlegt þessum dæmum er
að þeir sem ástunda nýfrjálshyggju
af þessu tagi leita uppi svæði,
aðstæður og lönd þar sem efna-
hagskerfið hefur orðið fyrir svo
miklu áfalli að auðvelt er að koma
stefnuskrá nýfrjálshyggjunnar í
framkvæmd.
Eitt af bestu dæmum um fram-
kvæmd slíkrar stefnuskrár er lík-
lega Rússland eftir fall Sovétríkj-
anna. Nýfrjálshyggjumenn fengu
þar frítt spil og komu stefnuskrá
sinni í framkvæmd. Velferðarkerfi
sósíalismans var tekið niður og
eignir ríkisins afhentar örfáum
ólígörkum á silfurfati. Fámenn
yfirstétt ræður nú ríkjum í Rúss-
landi og stjórnar með harðri hendi.
Hér ætla nú Íslendingar að leita
aðstoðar eftir sitt eigið efnahags-
lega stórslys. Rússar sjá sér leik á
borði, þeir þekkja hvað
hægt er að gera við slíkar
aðstæður. Möguleikarnir
eru ótakmarkaðir fyrir ein-
beitta og sniðuga menn.
Annað mjög gott dæmi
er „aðstoð“ Alþjóðagjald-
eyrissjóðsins við lönd í
Austur-Asíu eftir fjármála-
kreppu þar um slóðir árið
1997. Alþjóðagjaldeyris-
sjóðurinn nýtt sér aðstæð-
ur þar sem stjórnvöld og
almenningur voru í sjokki
eftir fjármálahrun á verðbréfa-
mörkuðum og heimtuðu „umbæt-
ur“ í anda nýfrjálshyggjunnar.
„Umbætur“ þessar kostuðu Aust-
ur-Asíubúa enn meira en fjármála-
kreppan sjálf og Naomi Klein notar
aðkomu Alþjóðagjaldeyrissjóðsins
að vandanum í Austur-Asíu 1997
sem enn eitt dæmi um það hvernig
nýfrjálshyggjumenn nýta sér áföll
af ýmsu tagi til að koma stefnuskrá
nýfrjálshyggjunnar í framkvæmd.
Það verður að segjast að líkurn-
ar á því að aðstoð frá aðilum sem
þeim sem Íslendingar eru núna að
reyna að biðja um hjálp í vandræð-
um sínum er ekki líkleg til að reyn-
ast raunveruleg aðstoð. Langlík-
legast að bæði Rússar og
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn muni
reyna að fiska í gruggugu vatni
hins efnahagslega stórslyss sem
Íslendingar hafa orðið fyrir.
„Aðstoðin“ gæti því orðið til að
gera illt verra. Best væri að bíða
átekta um sinn og sjá hverju fram
vindur í hinni alþjóðlegu fjármála-
kreppu, byggja upp nýjar banka-
stofnanir og koma á gjaldeyrisvið-
skiptum í gegn um þær. Við eigum
að hafa gjaldeyrisvaraforða til níu
mánaða, eftir því sem Seðlabank-
inn segir, svo ekkert virðist liggja
á.
Höfundur er sagnfræðingur.
IMF og stórslysa-
kapítalisminn
ÁRNI DANÍEL
JÚLÍUSSON
Strandgötu 43 | Hafnarfirði
Sími 565 5454