Tíminn - 21.02.1982, Blaðsíða 4

4
Sunnudagur 21. febrúar 1982
Enn um listamannalaun
BREYTINGA
ER ÞÖRF
— Samdóma álit listamanna og
fulltrúa úr úthlutunarnefnd
■ Biaðamcnn eiga að vera lilut-
lausir á þann hátt aö láta ekki
skoöanir sinar birtast i fréttum,
greinum eða viðtölum, sem þeir
skrifa. Þetta reynist inörgum
erfitt, en til að fá útrás fyrir
skoðanir okkar, bældar, höfum
við hér i llelgar-Timanum fastan
dálk upp á siðu eða svo og heitir
af einhverjum ástæðum Bergmál.
Þar skrifa blaðamenn undir fullu
nafni — fá mcir aö scgja mynd af
sér! —og taka fulla ábyrgð á þvi
scin þeir láta út úr sér. Berg-
málsgreinin i fyrri viku var helg-
uð listamannalaunum, var raun-
ar gagnrýni á núgildandi skipulag
þessa styrks og/eða viðurkenn-
ingar rikisins til listamanna.
Grcinina skrifaði lllugi nokkur
Jökulsson, og höfum við nú
ákveðið að fylgja henni eftir á
þann hátt aðleita álits hjá nokkr-
um sem við máliö eru riönir.
Illugi þessi gerði raunar þau
fáránlegu mistök i grein sinni aö
gleyma heilum nefndarmanni i
úthlutunar ncfnd lista manna-
launa. Þcssi nefndarmaður cr
Bessi Jóhannesdóttir, eu mistökin
munu vera sprottin af þvi að
hlaðamaöurinn las einungis um
úthlutunina i Dagblaðinu & Visi,
en ekki sinu eigin blaði. Allt um
það, er bcðist velvirðingar á mis-
tökunuin. Ncfndin er sem sé
þannig skipuð: sira Bolli
Gústavsson, förmaður, Halldór
Blöndal, Gunnar Stefánsson,
Magnús Þórðarson, Jón K.
Iljálmarsson, Sverrir Ilólmars-
son og siðast en ekki sist Bessi Jó-
hannesdóttir.
Kjarninn i þeirri grein sem hér
er fylgt el'tir var aö listamanna-
launin hefðu i rauninni glataö til-
gangi sinum, þar eö upphæöin
sem veitt væri til hvers og ein-
staks listamanns væri svo lág aö
hún gæti meö engu móti komiö
honum að gagni viö listsköpun
sina. Kifjaö skal upp aö auk
heiöurslaunaflokks (þarsem sitja
15 listamenn og fá beint frá Al-
þingi kr. 33.750) veitir úthlutunar-
nefndin 94 listamönnum 10 þús-
und krónur og 40 lislamönnum 5
þúsund krönur. Ulaöamaöurinn
vildiömögulega taka tilgreina þá
röksemd sem olt heyrist aö hér sé
fyrstog fremst um aö ræða viöur-
kenningu rikisins til listamanna,
ogfjargviöraðistmikiöyfir þvi aö
nefndarmenn i úthlutunarnefnd
væru kosnir pólitiskri kosningu,
nefnilega af stjórnmálallokkun-
um. Taldi hann ekki hlutverk
rikisins, né stjórnmálaflokkanna,
að veita listamönnum viöurkenn-
ingar, aöeins aö búa svo um hnút-
anaað sem flestum listamönnum
væri gert kleift að vinna að list
sinni án þess að hafa áhyggjur af
brauöstriti og markaðshorfum á
sölutorgi listarinnar. Og til þess
dygðu þeir peningar sem nú væru
veittir listamönnum alls ekki.
Orðaði loks óljósar hugmyndir
um að veita fáa styrkien stóra, og
til þeirra listamanna sem raun-
verulega þyrftu á peningum að
halda, væru til dæmis ekki á föst-
um launum úti i bæ meðan þeir
væru styrkþegar.
Við leggjum sem sé engan dóm
á þessa grein hér, eða þær
skoðanir sem þar komu fram, en
spuröum nokkra aðila um álit
þeirra á listamannalaunum.Tek-
iö skal fram að þeir listamenn
sem rætt er viö voru valdir meira
eöa minna af handahófi.
Umræddur blaöamaður var
ekki lengi að fá viöbrögö við grein
sinni. Gunnar Stefánsson, annar
fulltrúa Framsóknarflokksins i
úthlutunarnelndinni, ansaöi meö
stuttri athugasemd i Timanum,
siöaslliöinn þriðjudag, og sagöi
þar meðal annars:
,,Á það vil ég ... benda aö nefnd-
in starfar samkvæmt lögum sem
sett voru i samráöi við samtök
listamanna á sinum lima.
Þrýstingur al' þeirra háli'u i þá átt
að breyta lögunum hefur verið
litill hin siðustu ár... Reynslan
fyrr og siðar sýnir aö óíriöur um
slika úthlutun verður enn meiri ef
aðilar sem listamenn sjálfir til-
nefnastanda aö henni. Núverandi
skipan listamannalauna er vissu-
lega meingölluö. Þaö mun fáum
ljósara en þeim sem setiö hafa i
úthlutunarnefnd... Ekki mun
standa á nefndarmönnum aö taka
þátt i umræðu sem stuðlaði aö þvi
að launin kæmu aö betri notum en
nú er. Hætt er þó viö aö seint veröi
menn á eitt sáttir i þessum efnum
fremur en hingað til heíur reynst.
Og alveg vist að listamannalaun-
in verða ekki endurskoðuð aö
gagni nema til komi vilji og lrum-
kvæði listamanna sjálfra...”
óljós lög um lista-
mannalaun
Orstutt brot úr grein Gunnars,
og visast slitin úr samhengi, en
hér að neðan veröur rætt viö
hann. Athugum lyrst þau lög sem
úthlutunarnefnd starlar eítir.
Þau eru l'rá árinu 1967, en áöur
höfðugiltaðrar reglursem meöal
annars munu hafa f'alið i' sér l'leiri
flokka en nú er, þaö er aö segja
tvo — heiðursiaun undanskilin.
Áður, er flokkarnir voru þrir og
jafnvel ljórir, mun mörgum hafa
þótt listamenn um oi' dregnir i
dilka, og þvi kostur að nýju lögun-
um.
Oft er deilt um hvort lista-
mannalaun skuli vera styrkir til
listamanna — til aö gera þeim
kleift að starfa óhikaö aö listinni
— ellegar viöurkenning til þeirra
sem Alþingi almennt en nelndar-
mönnum sérstaklega þykja hafa.
til þess unnið. 1 lögunum — sem
eru númer 29, sett 29. april 1967 —
er ekki kveðiö skýrt á um þetta
atriði. 1 upphal'i fyrstu greinar
segireinungis: „Alþingi veitir ár-
lega fé á fjárlögum til aö launa
listamenn.” Siðan segir: „Getur
þaö bæöi veilt tilteknum lista-
mönnum ákveðin heiöurslaun og
veitt aö auki i þessu skyni eina
upphæö, sem siöan skal skipt af
nefnd sjö manna, kosinni af sam-
einuðu Aiþingi að al'loknum al-
þingiskosningum... Kostnaöur við
störf nef'ndarinnar greiöist úr
rikissjóði.”
1 annarri grein er nánar kveöið
á um starlshætti nefndarinnar.
Þar segir meðal annars að upp-
hæð þeirri sem nefndinni er ætlaö
að skipta m illi listamanna — eftir
aö Alþingi helur sjálft komiö sér
saman um þá sem heiöurslaun
skuli hljóta — eigi að skipta þann-
ig að um tvo launaílokka sé að
ræða, „og séu launin i öörum
helmingi hærri en i hinum.
Nefndin ákveöur hæð launanna,
áður en tillögur eru gerðar um,
hverjir skuli hljóta laun.”
Þvi næst ákveða nefndarmenn
hversu margir skulu fá laun úr
hvorum flokknum og greiöa at-
kvæði sin i milli ef ekki semst. Þá
segir i lögunum: „Þegar ákvörö-
un hefur veriö tekin um það, skal
gerður kjörseðill meö nöfnum
allra þeirra, sem tillaga hefur
komið fram um, að hljóta skuli
hærri launin. Skulu nefndarmenn
leynilega merkja við nöfn jafn-
margra listamanna á kjörseölin-
um og ákveðiö var, að hljóta
skyldu hærri launin. Er kjör-
seðillinn ógildur ef merkt er viö
fleiri nöfn eöa færri. Skulu þeir
listamenn hljóta launin, sem flest
atkvæði f'á.” Sama gildir um
neðri f'lokkinn, þar er kosið um þá
sem tillögur hafa veriö gerðar
um, og að auki hina sem ekki
komust inn i efri flokkinn. I niður-
lagi annarrar greinar er veitt
heimild til sérstakra launa, segir
á þessa leið um þau:
„Hafi Alþingi ekki veitt tiltekn-
um listamönnum laun, getur
nefndin i upphafi starfs sins
ákveðið að veita sérstök laun, er
séu hærri en laun i þeim tveim
launaflokkum, sem gert er ráð
fyrir i grein þessari...” Þessi
heimild hefur ekki verið notuð, að
minnsta kosti ekki hin siöari ár og
sennilega aldrei.
í þriðju og siðustu grein lag-
anna frá 1967 er kveðið á um aö
aðildarfélög Bandalags islenskra
listamanna skuli eiga rétt á að til-
nefna hvert um sig tvo íulltrúa til
samstarfs við úthlutunarnefnd-
ina„ og hafi þeir fulltrúar mögu-
leika á aö segja álit sitt áöur en
greidd eru atkvæði um þá sem til-
lögur hafa komiö lram um. 1
mörg ár hafa listamenn, eða al-
tént samtök þeirra, ekki notlært
sér þessa heimild til að hafa áhrif
á störf neíndarinnar.
„Vildi gjarnan hræra
upp i efri flokknum”
Þetta voru sem sagt lögin sem
nefndin starfar ef'tir, og verður
varla sagt að þau séu mjög skýr
og afdráttarlaus. Gunnar
Stefánsson, lyrrnefndur fulltrúi i
úthlutunarnel'ndinni, sagði enda
að það hef'ði oft háð nefndinni aö
lögin væru ekki skýrari. Hann
sagði hins vegar aö gegnum árin
hefðu orðið til ýmsar hef'öir sem
nefndarmenn færu að öllu jöfnu
eftir, til að mynda sú hefð að ef'tir
að menn eru einu sinni komnir
upp i efri ílokk listamannalauna
sitja þeir þar til æviloka, nema
Alþingi l'æri þá upp á viö, i
heiðurslaunaflokkinn. Þessi hefð
hefur iöulega veriö gagnrýnd, og
sagði Gunnar að hann væri sjálf-
ur ekki alltof hlynntur þessu.
„Eg vildi gjarnan hræra upp i
efri flokknum, ekki siður en i
þeim neðri, og það hef'ur töluvert
verið rætt á fundum nefndarinn-
ar, en ekki náðst samstaða. Það
má segja að við höfum ekki lagt i
aðbrjóta gegn þessari hefð, enda
má telja vist að þaö myndi vekja
mikinn úllaþyt. Ég held satt að
segja að það sé varla fram-
kvæmanlegt að breyta þessari
hef'ð, nema það héldist i hendur
við aðrar breytingar, sem gerðar
væru á þessu fyrirkomulagi.
En þessi hefð bindur hendur
nefndarinnar og svigrúmið er lit-
ið. Þaösegir sig auðvitað sjálft að
upphæöin i neðri flokknum er allt-
of lág til að hún geti komið að
gagni, en hins vegar þykir mér
upphæðin i efri flokknum þokka-
lega há, fyrst þetta skipulag er
notað á annað borð”.
Þá sagði Gunnar að nef'ndin
hefði undanfarin ár reynt að
hækka launin, en meðal annars
vegna hefðarinnar um ævilanga
setu i efri flokknum, yrði það
helst gert með þvi að fækka i
neðri ílokknum. Þar eru nú sem
áður segir 40, en 94 i hinum efri.
Að viðbættum þeim 15 sem eru i
heiðurslaunaflokki eru það þvi
149 listamenn sem hljóta laun Al-
þingis, og Gunnar tók fram að
siðustu árin hefði þeim verið
■ Gunnar Stefánsson: „Núver-
andi skipan listamannalauna er
vissulega meingölluð. Það mun
fáum Ijósara en þeim sem setið
hafa i úthlutunarnefnd”.
fækkað töluvert. 1 hitteðfyrra
hefðu þgir verið 180, i fyrra 153. Af
fækkun þessari leiðir, sagði
Gunnar, að launin hækka hlut-
fallslega með hverju árinu.
Þá var Gunnar spurður að þvi
hvernig tiliögur kæmu fram hjá
nefndinni, hvort listamenn
og/eða samtök þeirra gerðu mik-
ið af þvi að beita nefndina
þrýstingi, en hann kvað svo ekki
vera.
„Samtök listamanna hafa ekki
notfært sér rétt til að skila tillög-
um til nefndarinnar, og ég get
ekki sagt að um mikinn þrýsting
einstaklinga sé að ræða. Ekki
hvað mig snertir, að minnsta
kosti. Þó er alltaf svolitið um að
menn hafi samband við okkur, til
að minna á sig, eða aðrir bendi á
einhverja sem þeim linnst eiga
skilið að hljóta listamannalaun.
Þetta á einkum við um efri flokk-
inn, en hann er takmark flestra,
þá eru þeir komnir i örugga
höfn.”
Samkvæmt öðrum heimildum
sem Helgar-Timinn heíur aflað
sér sætir nefndin oft á tiðum
meiri þrýstingi en Gunnar vill
vera láta, bæði frá listamönnum
sjálfum og öðrum sem koma vilja
þeim á framfæri. Þá vill oft verða
svo að um pólitiskan þrýsting er
að ræða, þó alls ekki i öllum til-
fellum.
Gunnar itrekaði það sem hann
sagði i fyrrnefndri athugasemd
sinni i Timanum, að hann sæi ekki
hverjir væru betur til þess fallnir
að sitja i nefndinni en fulltrúar
stjórnmálaflokkanna, úr þvi að
Alþingi veitti þessi laun. Hann
benti á að deilur um úthlutun
slikra launa væru venjulega enn
meiri ef aðilar tilnefndir af lista-
mönnum sjálfum veldu launahaf-
ana, og minnti til dæmis á deilur
sem oft hafa risið um launasjóö
rithöfunda, en úthlutun úr þeim
sjóði annast menn sem valdir
hafa veriö af Rithöíundasam-
bandinu.
Þá sagði Gunnar Stefánsson:
„Það er kannski aðalgalli þessa
kerfis að úthlutunarnefndin fylgir
of mörgum sjónarmiðum i einu i
starfi sinu. Ákveðnar reglur eru
ekki til en i þeirra stað hefðir sem
ekki er gott að leggja af fyrir-
varalaust. Ég getnefnt sem dæmi
að við reynum að heiöra gamla
listamenn sem ef til vill eru ekki
starfandi lengur, við reynum að
örva yngri menn til dáða, og við
höfum reynt aö styrkja listamenn
á einangruðum stöðum úti á
landi, einfaldlega til aö þeir missi
ekki móðinn. Meðan það eru
svona mörg sjónarmið sem við
verðum að hafa i huga viö út-
hlutunina er náttúrlega ómögu-
legt að gera þetta almennilega.
En ég get sem sagt ekki séð að
betri kostur sé fyrir hendi eins og
er. Meðan listamenn sjálfir gera
ekkert til að breyta þessu er ekki
von að Alþingi nenni að standa i
þvi.”
,,Hef beðið nefndina að
sjá mig i friði”
Þarna talaði fulltrúi i út-
hlutunarnefnd, en hvað segja
listamenn sjálfir? Margir þeirra
hafa gagnrýnt núverandi kerfi
listamannalauna og sumir harka-
lega en aðeins einn hefur afþakk-
að þau, að við vitum. Það er Þor-
geir Þorgeirsson, rithöfundur.
„Já, ég hef frá upphafi haft
■ Þorgeir Þorgeirsson: „For-
dóinar úr uppeldi minu að þiggja
ekki listamannalaunin”.
samband við nefndina áður en út-
hlutað er og beöið hana um að sjá
mig i friði. Tvisvar sinnum gerðu
þeir það ekki og þá neyddist ég til
þess að frábiðja mér þessi laun
opinberlega. Ástæðan fyrir þessu
er engin heift eða reiði, mér finnst
þetta bara svo óskaplega til-
gangslaust, þetta kemur ekki aö
neinu gagni. A sinum tima, þegar
ég var i Listabandalaginu, þá bar
ég upp þá tillögu aö allir meölimir
' þess sem launin fengju eitt árið
skyldu láta þau renna til banda-
lagsins. Ætlun min var að banda-
lagið gæti fyrir þessa peninga
komið sér upp húsnæði og komiö
einhverri starfsemi af stað, en
þessi tillaga var aldrei meðhöndl-
uð, hvað þá meira.
Ég, sem starfandi rithöfundur,
myndi ekkert gagn hafa af þess-
um listamannalaunum. Ég fæ nóg
úr launasjóði rithöfunda til að
láta enda ná saman að mestu
leyti, fæ úr þeirri átt þetta tiu til
ellefu mánaöa laun á ári, og hitt
er óþarfi. Tildur.
„Það eru hins vegar”, sagði Þor-
geir ennfremur, „sjónarmið i
þessu sem ég skil að visu ekki en
hlýt að virða, sem sé að mörgum
finnst einhver heiöur eða viður-
kenning að þessu. Meira veit ég
nú ekki um það.”
— Heldurðuaðlistamenn i heild
liti þannig á, að þetta sé viöur-
kenning, fremur en raunveruleg-
ur styrkur eða laun?
„Ja, það tala margir með litilli
virðingu um þessi laun en i þau
fáu skipti sem reynt er að ná
samstöðu um að hrópa þau af, eða
réttara sagt breyta þeim i skyn-
samara form, þá hefur það ekki
tekist. Svo ég hlýt aö marka það
litið þó fólk sé meö glósur út i
þetta. Sama fólkið vill þegar til
kastanna kemur ekki taka þátt i
þvi að hrófla við þessu kerfi svo
ég hygg að i hjarta sér þyki þvi
ósköp vænt um þetta”.
— Hefurðu gert þér hugmyndir
um hvernig mætti verja þessum
peningum betur?
„Hluta þeirra mætti verja til
samtaka listamanna, til að kaupa
undir þau húsnæði og slikt. Oðr-
um hluta mætti verja til þess að
ýta undir starfslaunakerfiö sem
— að minnsta kosti i tilviki rithöf-
unda — er lengst á veg komið, þó
ýmislegt vanti enn upp á að rikið
skili viðeigandi hluta þess fjár
sem það græðir af bókum. Eink-
urh er það skerandi að það vantar
laun fyrir debúttanta, byrjendur,
sem þurfa næði og tima til að
koma sér al' stað. Eitthvað af
þessum peningum mætti vel
lenda i þeirra vasa i stað þess að
lenda ofan i buddu hjá vellrikum
aðilum.”
Að lokum sagði Þorgeir Þor-
geirsson: „Það er sem sagt
hvorki heift né mikilmennsku-
háttur sem fyrir mér vakir er ég
hafna þessum launum. Það er
einföld skynsemi. Og ætli þetta
séuekki lika fordómar úr uppeld-
inu, ég vil ekki taka laun nema
fyrir skilgreinda vinnu.”
„Mikilvægast að styrkja
byrjendur”
Annar rithöfundur, af yngri
kynslóð en Þorgeir, tók i svipaðan
streng. Það er Þórarinn Eldjárn,
ljóðskáld, smásagnahöfundur og
leikskáld, sem þetta árið fékk
laun úr neðri flokk listamanna-
launa.