Tíminn - 28.02.1982, Blaðsíða 30

Tíminn - 28.02.1982, Blaðsíða 30
30 Sunnudagur 28. febrdar 1982 ■ Stendahl, Balzac, Dickens, Dostojevski, Tolstoy, Galdós... Þeir eru til sem mundu telja þessa höfunda stórrcaiista 19du aldarinnar. Vift þekkjum fimm fyrsttöldu mæta vel, en hver i ó- sköpunum ersá siftasti? Þekkjum vift hann? Og þó — nafn hans og mynd af honum hefur birst á sjónvarpsskjánum undanfarin sunnudagskvöld. Hann er nefni- lega höfundur sögunnar „Fortun- ata og Jacinta": sem samnefndir spænskir sjónvarpsþættir eru gerftireftir. Bækur Galdósar hafa aldrei náft þvi aft vera lesnar utan heimalands hans, Spánar. Undir lok sfftustu aldar voru þær aft vfsu þýddar á heimstungur, en náftu aldrei fótfestu i hinni hverfulu heimsmenningu. Enn i dag eru afteins tvær af bókum hans á markafti íenskum þýftingum. Um íslenskar þýftingar hefur auftvitaft aldrei verift aft ræfta. Samt er þaft álit margra þeirra sem til þekkja aðGaldós hafi verift mikiU rithöf- undur og verftskuldi sess meftal hinna stóru skáldsagnahöfunda á 19 du öld, þegar skáídsöguformift stóð i hvað mestum blóma meft vaxandi borgum og borgarastétt. Galdós fæddist i Las Palmas á Kanarieyjum i maimánuði 1843, tiunda og siftasta barn Sebastians hann þagði. Þau komust aö sam- komulagi. Hann fór til Madrid aft lesa lög. ,Laganámy í Madrid Samkomulag? 1 raun var hann ekki síöur viljasterkur en hún. Þetta var ágætis fyrirkomulag i alla stafti. Þaft skipti ekki máli hvaft hann læsi efta þættist lesa i Madrid. Aftalatriftiö var aft komast i stórborgina meft nægi- lega vasapeninga. ólíkt mörgum samtimahöfund- um hans vissi Galdós mjög snemma hvafthann ætlafti aft taka sér fyrir hendur. Hann ætlafti fyrstog slftast aft veröa rithöfund- ur. Ollum virtist hann vera fram úr hófi hlédrægur og óframfærinn og sú var raunin. En hann var ekki hógvær. Hann ætlafti aft verfta mesti rithöfundur á Spáni og burtséö frá unglingsdraumum bendir fátt til þess aft hann hafi nokkurn tima efast um aft sér myndi takast þaft. Þetta var hans ær og kýr þegar hann kom fyrst til Madrid og þegar hann dó fimmtfu árum siftar blindur og heilsulaus. Ar eftir ár lét hann skrá sig sem laganema vift háskólann, og alltaf varft útkoman sú sama, hann náfti ekki prófum vegna laklegrar haffti unglingurinn Dostojevski lika reynt aö gera 30 árum áftur. Eitt verk hans frá þessum tima fjallar um brottrekstur Máranna af Pýrenneaskaganum. Þessar afurftir mótunaráranna hafa aldrei verift leiknar og eru sagftar vera fyrir neftan allar hellur. Þaft þarf I sjálfu sér ekki aft segja neitt, fyrstu tilraunir annarra höfunda af stefnu realismans voru ekki ýkja merkilegri. Fyrsta verkift sem kom á prent eftir Galdós var þýfting á Pick- wick Papers eftir Dickens. Þaft var soldift skrítift fyrirtæki, þvf hann lærfti aldrei aft tala ensku og i raun bendir ekkert til þess aft hann hafi nokkurn tfma náft valdi á þvi tungumáli. En þarna upp- götvafti hann hvar skáldgáfa sin lá og sneri sér aft skáldsagnagerft. Reyndar höfftu aftrir hönd f bagga þar — f jölskyldan liffti enn I þeirri trú aft hann væri vift laganám, þótt augljóst væri aft ástundunin væri ekki eins og á varft kosift. Tuttugu og fjögra ára gamall sigldi hann aftur til Las Palmas i fri (hann átti afteins eftir aft koma þar einu sinni i viftbót á lifsleift- inni). Samdóma álit var aft lög og bókmenntir ættu ekki samleift. Sjálfur lét hann fátt uppi um á- form sfn. Einhver fékk hugljóm- vaknafti athygli nokkurra áhrifa- mikilla bókamanna. Skömmu sfftar var nafn hans á allra vörum, rétt eins og þegar Dostojevski varft frægur á einni nóttu fyrir bók sina Fátækt fólk. Frjálslyndir gáfumenn voru ekki fjölmennir en menn lögftu viö hlustir þegar þeir sögöu aft þarna heffti Spánn eignast meiri háttar rithöfund. Ariö 1873 þegar Galdós var þritugur hófst hann svo handa vift aft skrifa svokallaöar Episodas Nacionales efta Þjóftlegar frásagnir, röö sögu- legra skáldsagna sem urftu tutt- ugu á næstu sex árunum. Hann kom til móts vift væntingar spænskra lesenda, sagfti löndum sinum sögu 19du aldarinnar án allra falsana efta fegrana, bæk- urnar kveiktu vonir og ekki spillti fyrir aft kápurnar á skáldsögun- um tfu i fyrri hluta verksins, sem hann skrifafti á afteins tveimur árum, voru f spænsku fánalitun- um. Sagnfræftin var traust, inn- sæi rithöfundarins var ósvikift, hann tók aft visu afstöftu meft frjálslyndum, en reyndi á engan hátt aft draga fjöftur yfir þaft. Ekkert bílífi ... Galdós var ekki nema þrftugur en samt orftinn virtasti rithöf- en hann heföi getaö sagt hift sama um Madrid bóka sinna meft full- um rétti. Galdós haffti sérstakt lag á aft fjalla af skilningi og sannfæringu um konur og fyrsta samtfftarsag- an, La Desheradada — Hin arf- lausa, segir söguna af stúlkunni Isidóru. Hún elst upp á fátæku sveitaheimili, en i þeirri trú aö hún sé I raun eftalborin, amma hennar sé hertogaynja. Faftir hennar og frændi sýna henni skjöl þessu til stuftnings. A endanum trúir hún og lifir upp frá þvi i þeirri fullvissu aft hún sé ekki á réttri hillu f lffinu. Hún verftur eyftslusöm, kærulaus og til- gerftarleg eins og margar kven- persónur i bókum Galdósar. Rétt eins og hjá öörum frægum Spán- verja, Don Quijote, verftur i- myndunin raunveruleikanum yfirsterkari. „Amman” reynir aftkoma fyrir hana vitinu, en óskhyggjan er orftin inntak llfs hennar og hún leitar réttar sfns fyrir dómstól- um. Hún tekur sér elskhuga, fyrst af ást, en sfftan til aft fæfta sig og klæfta. Loks kemst hún aft þvf aft faftir hennar er bilaftur á gefti og hefur falsaft skjölin. Undir lok bókarinnar er hún öreigi, úrkula vonar og eina úrræfti hennar er aft BENITO PÉREZ GALDÓS — höfundur Fortunötu og Jacintu Pérezar og Doloresar Galdós. Faftirinn var orftinn fimmtlu og niu ára, móftirin fjörutiu og þriggja. Aft spænskum sift var barnift skirt hvorki meira né minna en Benito Maria de los DoloresPérez Gaidós. Fööurnafn hans var þvi i raun Pérez, en likt og annar frægur Spánverji, Pablo Picasso, gekk hann undir nafni móftur sinnar allt frá unglingsár- unum. Móftirin var heldur ekkert blávatn, auk þess sem hún var mun ættgöfgari en faftirinn. Börn- in voru alin upp I góöum kaþólsk- um sift, hlýöni og ástundunarsemi voru höfuftdyggöir. Fjölskyldan taldist til efri hluta millistéttar- innar og sæmilegar vonir um frama og ábata i heiminum. Upp- runalega haföi mófturafinn komiö til Kanarieyja sem fulltrúi Rann- sóknarréttarins, þaft var virftu- legt starf sem ekki féll oft I hlut leikmanns. Sebastian Pérez var vissulega af lægri stigum, forfeft- ur hans voru bændur, en hann haffti staftift sig vel I herþjónustu o'g hlotift orftur fyrir vikift og i þokkabót dágóöar jarfteignir. Hann stóft i skugganum af eigin- konunni, en var þó á engan ha'tt kúgaftur efta Htilsigldur. Eins og titt er um yngstu börn var Benito bæfti ofdekraftur og of- verndaöur. Móftirin sló eign sinni á hann og haffti á honum stöftugar gætur. Þaft kom fljótt i ljós aft hann var ýmsum gáfum gæddur og henni var mjög i mun aö hann yki hróftur fjölskyldunnar. Hann hlaut bestu skólagöngu sem Las Palmas gat boftift upp á, lærfti latinuog frönsku og liklega slang- ur i ensku. Hann las heil ósköp, stóft sig bærilega i skólanum en ekki meira. Aft likindum var hann þegar byrjaftur aft skrifa i laumi, auk þess sem hann sýndi umtals- verftar listgáfur. Skopmyndirnar hans þóttu svo góftar aft þær voru varftveittar i skólanum. Siftar á lifsleiftinni átti hann til aö skreyta handritin sin meft smá- skyssum eins og Dostojevski. En mófturinni var þessi timasó- un þvert um geft. Og hún heffti vart orftift rólegri heffti hún vitaft aö hann skrópafti stundum i skól- anum til aft ráfa um höfnina og öngstrætin. Heima og I skólanum var hann óeftlilega þögull og hlé- drægur, en athyglisgáfan og aug- un voru i lagi. Móftirin ákvaft aö ekki þýddi aft sóa hæfileikum hans i svona lagaft. Fyrir mann af hans stétt kom fátt annaft til greina en laganám, siftan stæöu honum allar dyr opnar i em- bættisþjónustunni, nifturstafta hennar var aft hann skyldi fara til Madrid og lesa lög. En Benito langafti ekki aft lesa lög, hann ætlafti aft verfta arkitekt um þess- ar mundir. Þau deildu, hún talafti, timasóknar. 1 fyrstu tókst honum bæfti aft fela þetta háttarlag sitt fyrir fjölskyldunni og fyrir sam- stúdentum sinum, sem er sannar- lega nokkuö óvenjulegt þegar tvi- tugur piltur á I hlut. En hann var llka óvenjulegur. Hann sat á kaffihúsum, hlustafti, fylgdist góftlátlega meft, en tók nánast aldrei til máls. En samt var hann vinsæll og vinmargur. Þaft var eitthvaft gott og traust I fari hans. Hann var ekki laglegur, andlitift var heldur sviplaust, augun smá og slvökul, hávaxinn af Spanverja aft vera og meft þykkt dökkt hár. „Hóruunginn” Einn hæfileiki jók mjög á vin- sældir hans á kaffihúsum. A meftan hinir ungu mennirnir skeggræddu stjórnmál, trúar- brögft og ekki slst konur, sat hann hljóftur og bjó til fugla úr pappir. Samlandi hans Miguel de Unamuno gerfti þetta lika, þegar honum fannst athyglin ekki beinast nógu mikiö aft sér bjó hann einnig til pappirsfugla. Galdós bjó lfka til pappirsmyndir af kunnum vændiskonum I Madrid. Stúdentunum hefur ekki þótt siftur varift I þaft. Sumir upp- nefndu hann „E1 Chico de las Putas” — Hóruungann, en i þvi fólst reyndar óvæntur sannleiks- kjarni um háttarlag Galdósar. Þeir áttu ekki gott meft aft gera sér i hugarlund hvaft hann ætlafti sér I llfinu? Einhver hélt meira aft segja aft hann væri njósnari á snærum lögreglunnar! Loks sást hann ganga inn á ritstjórnarskrif- stofu dagblafts. Þannig lá I þvi, hann ætlafti aft verfta blafta- maftur. En fyrir Galdós var þaft aöeins eitt þrep I stiganum. Eins og fyrirmynd hans Dickens var hann mjög frambærilegur blaftamaftur og skrifafti reglulega I fáein blöft. Hann þénafti einhverja peninga, en rikulegustu launin voru þó staftgóft þekking sem hann fékk á afkimum Madridborgar. Þó hann væri fæddur á Kanarfeyjum kom aldrei annaft til greina en aft lita á rithöfundinn Galdós sem Madrid- búa I húö og hár.. Hann sóaöi ekki miklum kröft- um I blaftamennskuna. Eins og titt var um unga andans menn á ofanverftri 19du öld las hann Dickens, Balzac og Schiller og aukinheldur spænska rithöfunda sem nú eru flestum gleymdir, en hafa kannski ekki haft minni á- hrif á mótun hans þótt sfftri væru. 1 leiftinni var hann svo aö stiga sin fyrstu spor á rithöfundabrautinni. Þaft var ofureölilegt aö hann sem barn sins tima reyndi fyrst aft skrifa ljóftleiki I stll Schillers, þaft un — hvernig væri aö skjóta saman og senda hann til Parisar. Þaft er á huldu hvernig Parisar- ferö heföi átt aft beina hug hans aftur aft lögfræftinni, en frá hans bæjardyrum var þetta auftvitaft á hinn allrabesta veg. 1 Paris sem þá var óumdeilanlegur nafli heimsins átti hann enn frekari ástarævintýri vift Balzac og þegar hann sneri heim hófst hann handa vift aft skrifa sögulegar skáldsögur I álika stórum stil og fyrirmyndin. Þaft áttu enn eftir aft lifta tiu ár þar til hann öftlaftist svo mikift þjóftfélagslegt og mannlegt innsæi aft honum tækist aft fjalla um sitt eigift umhverfi. Spænsk endurfæðing A tlma Galdósar velti Spánn sér stöftugt upp úr óhagstæftum samanburfti vift glæsta fortlft, for- tlft sem menn sáu I fjarlægftar- bláma. í samanburöi vift norftur- hluta álfunnar var Spánn kyrr- stæftur bæfti menningarlega og félagslega og menn á borft viö Galdós voru I stööugri leit aft leift inn I framtiöina. Hann var frjáls- lyndur þjófternissinni, haffti litla trú á valdi og valdsmönnum og eins og Dostojevski 1 öftrum enda álfunnar þyrsti hann I þjóftlega endurfæftingu, sem kæmi aft inn- an, frá fólkinu sjálfu. A yfirborft- inu var hann hógvær, en undir niftri trúfti hann þvi aö hann gæti lagt sitt af mörkum meft skáld- sögum sinum. t bakgörftum Evrópu, Rússlandi og Spáni, trúftu menn ákaft á mátt orfta og hugmynda og Galdós ætlafti eins og rússnesku stórmeistararnir aft segja fólkinu sannleikann um þaft sjálft, leifta þaft út úr eyftimörk- inni. Hann gekk einna ötullegast fram i baráttunni gegn kirkjunni. Allt frá miftöldum haffti skuggi kirkjunnar grúft yfir Spáni og I klerkastéttinni sá Gáldós helgi- slepju, valdhroka, drambsemi og verndara fáfræfti og hjátrúar. Þaft var loks þegar hann var orftinn tuttugu og sjö ára aft hann kom til dyranna eins og hann var klæddur og tjáfti fjölskyldunni aft hann ætlafti aft verfta rithöfundur og ekkert annaft. Þá gaf hann út fyrstu sögulegu skáldsöguna Gullbrunninn. En á þessum tima var heldur dauft yfir bókaútgáfu I Madrid, rithöfundar neyddust til aft borga útgáfukostnaft úr eigin vasa og láta bækurnar siftan endurgjaldslaust 1 bókabúftir. Viftbrögftin voru nákvæmlega engin I fyrstu, en Galdós haffti alltaf gott lag á aft koma sjálfum sér á framfæri. Hann fór lofsam- legum orftum um bókina I blafti sem han ritstýrfti sjálfur og þá undur Spánar og ein aftalmálpipa frjálslyndis þar I landi. Hann var ákaflega agaftur og reglusamur, bæöi sem rithöfundur og privat- persóna, hvernig mátti þaft ööru- visi vera hjá manni sem skrifaöi meira en 80 skáldsögur og um 20 leikrit. Þeim sem sjá rithöf- undarstarfift I töfraljóma finnst æviskeift Galdósar án efa hálf lit- laust. Þegar hann vaknafti vift sólarupprás stóö kaffibolli og glas meft heitri mjólk á skrifborftinu. Þar voru allir papplrar og skrif- færi I röft og relgu, annars gat hann ekki einbeitt sér. Hann var óforbetranlegur piparsveinn og tvær systur hans sáu um dagleg- an rekstur heimilisins, hreinlega, virftulega og óaftfinnanlega. Hann haffti mjög gott minni á bæöi orft og myndir og þurfti aldrei aft glöggva sig á þvi sem hann haffti skrifaft daginn áöur. Þegar hann var kominn yfir örftugasta hjallann og kominn á skrift meö bók skrifafti hann hratt og örugg- lega. Þaft var heldur ekki mikift bilifi á honum, siftdegis fór hann á kaffihús og kvöldmatinn snæddi hann siftan á veitingahúsi — samt var svigrúm fyrir einn litinn ósift I timatöfiunni, meira um þaft siftar. Samtiðar- skáldsögurnar Galdós varft bæfti frægur og efnaftur, en þó var þaft ekki fyrr en hann var 38 ára aft hann fór aft rita þau verk sem halda nafni hans á lofti. Arift 1881 birti hann fyrstu skáldsöguna I ritröftinni Novelas Contemporáneas eöa Samtiftarskáldsögur. Fyrir- myndin var augljóslega Balzac sem fyrr á öldinni haffti skrifaft flokk um hundraft laustengdra skáldsagna undir nafninu La Comédie humaine. Samtiftar- skáldsögurnar eru mörg sjálf- stæft verk, en persónur og staftir sem koma vift sögu i bók eftir bók tengja þessa miklu samtiftarsýn Galdósar. Einn meginstyrkur Galdósar lá 1 náinni þekkingu hans á Madrid, hann þekkti öllum samtiftar- mönnum sinum betur skugga- hliftar stórborgarinnar. Balzac rataöi um flesta refilstigu sam- félagsins, skrifafti um aftalsmenn borgara, listamenn og spássiu- fólk. Galdós gerfti gott betur og haffti höndina á slagæft fátæktar- hverfanna, slömmanna. 1 hugan- um haffti hann innbyggt kort af borginni, götu fyrir götu, hús fyrir hús. Fræftimenn hafa teiknaö kort af Madrid eftir bók- um hans. James Joyce stærfti sig af þvi aft ef Dublin færist skipti þaft engu máli, þaö væri hægt aft endurreisa hana eftir Ulysses. Galdós tók ekki svo stórt upp I sig, selja sjálfa sig. Þetta er kannski hálf reyfarakennt, en eins og i mörgum siftari bókum hans ligg- ur styrkur Galdósar I næmlegum sálarlýsingum og aukapersónum sem lifga upp á bókina. Tvær sögur um giftar konur Meistarasmlö hans Fortunata og Jacinta spannar miklu viftara svift og er bæöi dýpri og meiri en nokkuftsem Galdós geröi fyrr eöa slftar. Hann var fjörutiu og tveggja þegar hann hóf aft skrifa bókina og lauk henni tveimur ár- um siftar. Hún kom út I fjórum hlutum og er álika mikil aft vöxt- um og Strift og friftur eftir Tolstoy. Henni var heldur fálega tekift bæöi gagnrýni og lof létu á sér standa. Venjulega fengu slik viöbrögft mjög á Galdós, en i þetta sinn var hann þess fullviss aö hann heföi slegiö réttan tón, þótt öll önnur verk hans féllu i gleymsku myndi þetta lifa. Undirtitill alls verksins er Tvær sögur um giftar konur. Þaft er satt svo langt sem þaft nær, en segir þó ekki nándar nærri alla söguna. Konurnar eru báftar ást- sjúkarf mára lagi. Hin ljóshærfta Jacinta giftist frænda slnum Ju- anito, hún elskar hann af lifi og sál og hjónabandift er öllum þóknanlegt. Juanito er glaö- lyndur og aftlaftandi, gengur i augun á konum og ósköp góöur þegar þaft reynist honum ekki of dýrt. Hann er erfingi aö miklum auftæfum, en hefur 1 raun litla hæfileika til annars en aft bræfta meyjarhjörtu. Fyrstu mánuftina eru ungu hjónin mjög hamingju- söm og lýsingar Galdósar leiftra af æskufjöri. En fyrirhjónabandift hefur Juanito hrifist af annarri stúlku, Fortunötu. 1 fátækra- hverfi sér hann spengilega unga konu fyrir utan búftarholu, hún er aft éta hrátt egg. Ólikt Jacintu geislar af henni frumstæö lifs- nautn sem heillar Juanito. Hún er munaftarlaus, alin upp i ræs- inu, og hefur dregift fram lifift á þvl sem elskhugar hennar hafa lagt henni til. Hún selur sig ekki fyrir peninga, en smávægileg ástúft mundi hrökkva til. Innan tiftar elskar hún Juanito jafn heitt og unga saklausa konan hans. Jacinta er alls ekki kaldlynd, þvert á móti, en ást hennar er mófturleg, borgaraleg, hana langar i barn sem hún getur svo ekki eignast. Ast Fortunötu er aftur á móti þversagnakennd, ástrlftufull, fórnfús. Andstæftan milli þessara tveggja kvenna er kjölfesta sög- unnar. Juanito heldur lifinu I Fortunötu og heimsækir hana annaft slagift. Þau eignast tvö börn. Þaft fyrra deyr. Hún leggur trúnaft á allar heitstrengingar hans. Jacintu verftur smátt og smátt ljóst aft hann hefur hjá-

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.