Tíminn - 19.09.1982, Blaðsíða 9

SÚNNtJDAGUR 19. SEPTEMBER 1982
9
menn og málefni
TAKMORK HAGVAXTAR
OG TÆKNIVÆBINGAR
■ OfTramleiðsla er á kindakjöti en nú verður unnið skipulega að því að ná
jafnvægi milli framleiðslu og markaðar.
■ Hvaðanæva úr heiminum berast
fréttir um greiðsluerfiðleika fyrirtækja
og ríkja. Efnhagasvandræðin herja
jafnt á iðnríki sem lönd er skemmra
eru á veg komin. Sums staðar er
ástandið svo slæmt að við liggur
þjóðargjaldþrot og er í rauninni
ekkert sem kemur í veg fyrir það nema
að skuldir eru framlengdar og ný lán
veitt. Efnahagskreppan herjar bæði
auðvaldsríki og kommúnistaríki. f
Vestur-Evrópu kemur hún fram í
síauknu atvinnuleysi og sömuleiðis í
Bandaríkjunum, en þar kreppa háir
vextir og minnkandi markaðir að
atvinnuvegunum.
Af kommúnistaríkjunum er Pólland
hvað verst statt en Rúmenía mun ekki
öllu betur haldin af efnahagskvillum.
Skuldasúpa Belga er að verða þeim um
megn og fjöldi ríkja í Rómönsku
Amertku eru á barmi gjaldþrots.
Argentína skuldar óhemju fé erlendis
og hið auðuga land Brasilía er hætt að
geta borgað skuldir sínar.
Ríki Afríku eru einna verst á vegi
stödd þar sem framleiðsla minnkar og
lífskjör fara versnandi. Nokkur olíu-
framleiðsluríki hafa hnýtt sér slíka
skuldabagga að þau fá vart risið undir.
Það er kaldhæðnislegt að skömmu
eftir að einhverjar auðugustu olíulindir
heims fundust í Mexikó, skuli ríkið
vera komið í greiðsluþrot, gengið
fallið um 70 af hundraði það sem af er
þessu ári, samið er um greiðslufresti
og ný skyndilán til að bjarga því sem
bjargað verður. Meira að segja var það
talin greiðasemi af nágrönnunum í
norðri að greiða fyrir olíu sem enn er
í jörðu en verður unnin og afgreidd
síðar. Olíuríkið Nigería getur ekki
greitt fyrir matvæli. Þess vegna sitja
íslendingar uppi með vertíðarfram-
leiðslu af skreið og bíða þess að olía
hækki í verði og Nigeríumenn hafi efni
á að fá sér að éta.
Síðustu fréttir herma að forsætis-
ráðherra Japans boðar þjóð sinni
mikið tekjutap og fjárlög verði
afgreidd með miklum halla. Japan er
þó það ríki sem best er iðnvætt allra
landa og hefur búið við meiri hagvöxt
en nokkur önnuð þjóð.
Fjármunum kastað á glæ
Þær peningastofnanir sem lána á
alþjóðlegum fjármálamarkaði eiga
mikið í húfi að skuldararnir geti staðið
í skilum. Það er viðurkennt að búið sé
að lána fé af alltof mikilli bjartsýni og
ef skuldarar komast upp með að lýsa
sig gjaldþrota og greiða ekki um-
samdar afborganir og vexti gæti
skriðan hlaupið af stað og þá færi að
hrikta óþyrmiiega í stoðum hins
alþjóðlega efnahagskerfis.
Vel má vera að einhverjum þyki að
farið hafi fé betra, en mannfólkið
hefur ekki annað kerfi að snúa sér að
og afleiðingamar geta orðið hrika-
legar.
En nóg er um svartagallsrausið. Það
er engin vá fyrir dyrum þótt hagvöxtur-
inn minnki, að minnsta kosti ekki í
þeim ríkjum sem betur mega, en
þróunarlöndin mega síst við afturför.
Margir eru til kallaðir að spá
kreppuástandi eins og varð 1929, en
svo slæmt þarf það ekki að vera.
Hagfræðingar og stjórnspekingar hafa
haldið því fram að til slíks ástands geti
ekki komið þar sem þeir þekki nú
betur lögmál efnahagslífsins og kunni
ráð til að afstýra keðjuverkandi
efnahagskreppu þegar einkennin
koma í ljós. Vonandi er þetta rétt hjá
þeim.
En hvernig stendur svo á þessum
afturkipp? Það eru ekki allir á einu
máli um það fremur en annað. Sumir
kenna um síhækkandi orkuverði og að
olíuframleiðsluríkin blóðmjólki olíu-
kaupendur. Eitthvað kann að vera til
í því. En fleira kemur til.
Peningastofnanir hafa verið liprar
að lána fé sem ríkisábyrgð er veitt
fyrir og ekki sést fyrir í þeim efnum,
því þær trúðu á hagvöxtinn og svo mun
vera hagkvæmt að lána fé á þcnnan
hátt. En fjárfestingarnar hafa ekki
alltaf skilað arði. Bjartsýnar ríkis-
stjórnir um allan heim hafa ætlað að
grípa guð í fótinn og koma sér upp
verksmiðjum og alls kyns tæknivædd-
um atvinnuvegum.
En oftar en ekki hefur verið
offjárfest. Pólland hefur verið mikið
á milli tannanna á mönnum þegar
dæmi eru tekin um erlend lán og
fjárfestingu í fyrirtækjum sem ekki
standa undir þeim vonum sem við þau
voru bundin. Það var stefna stjórnar
Giereks að iðnvæða landið og gífurleg
lán voru tekin til að kaupa verksmiðjur
og vélar. Var framkvæmdagleðin svo
mikil að sums staðar voru byggð
verksmiðjuhús, sem gleymdist að
panta vélar í og vélar voru pantaðar
sem gleymdist að byggja yfir. Allt átti
að gera í einu en engar áætlanir
stóðust. Þegar að því kom-að greiða
átti afborganir og vexti af öllum ný-
virkjunum kom í Ijós að framleiðslu-
aukningin var í engu samræmi við fjár-
festingarnar.
Til að bæta gráu ofaná svart
gleymdist landbúnaðurinn, sem er
hefðbundinn undirstöðuatvinnuvegur
Pólverja, í öllu framfaraæðinu. íbúar
eins frjósamasta landbúnaðarlands
heims höfðu ekki ofan í sig að éta og
urðu að þiggja með þökkum kremkex
frá Frón, sem Hjálparstofnun kirkj-
unnar flutti upp í sveitir landsins.
Þessa sögu þarf ekki að rekja.
Offjárfesting og óskynsamleg tækni-
væðing leikur nú margar þjóðir grátt.
Olíuauður Nigeríu og Mexikó stendur
ekki undir þeim framförum sem við
hann voru bundnar. Fátækari þjóðir
eru enn ver scttar. Útflutningsfram-
leiðsla sumra þeirra dugir ekki fyrir
afborgunum og vaxtagreiðslum af
lánum. Margar þeirra settu markið
hátt á sjötta og sjöunda áratugnum að
nýfengnu sjálfstæði. Stjórnendur
þeirra trúðu á framfarir og tæknivæð-
ingu og tóku óspart lán til uppbygg-
ingar. En satt best að segja eru
örðugleikar margra þessara þjóða líka
sjálfskaparvíti. Það cr eytt meiru í
vígbúnað og viðhald herja en til
upplýsingar, og víða hefur land-
búnaður verið vanræktur. Menn hafa
séð ofsjónum yfir velgengni iðnríkja
og lagt allt kapp á að fara að dæmi
þeirra.
Trúarbrögð nútímans
Trúin á tæknivæðingu er næstum
jafnsterk og trúin á hagkerfi, og oft
eru þessi trúarbrögð samtvinnuð.
Menn sjá fyrir sér glæsta framtíð þar
sem vélar vinna öll störf, orka er
ótæmandi svo og auðlindir jarðar og
náttúrunni er umbylt á ýmsa vegu til
að þjóna hagsmunum mannsins og
þörfum. Markaðsstefna eða sameign-
arstcfna eiga að deila lífsins gæðum
ljúflcga meðal þjóða og einstaklinga.
Tæknimenn hafa mjög ýtt undir þá
trú að engin takmörk séu fyrir
framförum á þeirra sviði. Það er ekki
langt síðan að því var almennt trúað
að bcislun kjarnorkunnar myndi leysa
öll orkuvandamál. Rokið var til að
reisa kjarnorkuver til rafmagnsfram-
lciðslu víða um heim og þau breiðast
óðum út. Nú vilja flestir íbúa þeirra
landa sem þessarar orku njóta losna
við kjarnorkuverin. Þeim fylgir ógn og
hættulegur úrgangur scm safnast upp.
Helstu framfarirnar á sviði kjarnorku-
vísinda eru á sviði hemaðartækni og
eru ógnun við allt lífríki jarðar. En
áfram er haldið að smíða nýjar og
fullkomnari bombur, og trúin á
blessun kjarnorkunnar farinaðdala.
Rétt er að tækniframfarir hafa létt
lífsbaráttuna og bætt kjör mannfólks-
ins mikið. Það var einmitt með aukinni
tækninýtingu sem hagvöxturinn jókst
hröðum skrefum. En nú hefur hag-
vöxturinn hægt verulega á sér og sums
staðar er greinilega um afturför að
ræða. Er við hæfi að taka undir með
séra Sigvalda: „Þá er víst tími til
kominn að fara að biðja guð að hjálpa
sér.“
Tæknibyltingin heldur áfram en
blind trú á ágæti hennar fer hjaðnandi.
Þróun síðustu ára og mánaða sýnir að
tæknivæðing út af fyrir sig leysir ekki
allan vanda, en getur auðveldlega
skapað vandamál. Offjárfestingin er
eitt af þeim. Það er ekki einhlítt að
kaupa vélar og tæki til að auka
framleiðslu cða létta störf. Svo mikið
hefur v'riö fjallað um vaxandi atvinnu-
leysi í iðnríkjum og þar er engu við að
bæta. Hinsvegarkemurþað undarlega
fyrir sjónir aö á sama tíma og atvinnu-
leysi er að verða þjóðarböl er verið að
smíða, kaupa og setja upp tæknibúnað
sem sparar vinnuafl. Tölvuvædd fram-
leiðslutæki er framtíðin, segja tækni-
kratarnir. Og miklu fé er varið til að
spara vinnuafl. Hvernig þetta dæmi á
að ganga upp vita tæknikratar einir.
Einhvers staðar eru
takmörk
Tæknivæðing er nauðsynleg og
æskileg en ofvæðing er dýr og
hættuleg. Þarna stcndur hnífurinn í
kúnni. Haft er fyrir satt að vélvæðing
auki framleiðslu og geri vöru ódýrari.
Vel og gott. En eru ekki einhvers
staðar takmörk scm ekki má fara fram
yfir? Offjárfesting og afleiðingar
hennar bendir til að svo sé.
Tölvur eiga að spara mikla vinnu og
þar með fjármuni segja tæknikratar.
Það gera þær áreiðanlega í mörgum
tilvikum. En hvernig stendur á því að
vörur og þjónusta verður dýrari og
dýrari í tölvuvæddum iðnríkjum.
Ef við lítum í eigin barm má velta
fyrir sér hvort starfsfólki hefur fækkað
í þeim fyrirtækjum sem tölvuvædd eru
og hvort heildarrekstrarkostnaður hef-
ur lækkað. Hvað með bankana?
Það eru mörg svið atvinnulífsins
sem eru ærið tæknivædd, en er vara
þeirra og þjónusta ódýrari fyrir það?
Byggingariðnaðurinn hefur komið sér
upp dýrum tólum til að auðvelda
byggingarframkvæmdir og flýta þeim.
En byggingarkostnaðurinn virðist ekki
vera í neinu samræmi við tæknivæðing-
una, ef sú kenning er rétt að aukin
tækni stuðli að ódýrari framleiðslu.
Það eru nefnilega þeir sem endanlcga
kaupa hús og íbúðir sem endanlega
borga alla byggingarkranana og aðrar
tilfæringar sem nú þykja nauðsynlegar
til að reisa hús.
Þeirri kenningu er mjög haldið á
lofti að offjárfesting í sjávarútvegi sé
að setja allan fiskiveiðiflotann á
hausinn, sama hvað aflast. Einblínt er
á skipafjöldann. Minna er spurt um
hvort rándýr búnaður þessara skipa öll
þau tæki sem í þau er hrúgað og
fullkomin veiðarfæri standi undir því
verði sem hægt er að fá fyrir aflann.
Tæknivæðing fiskvinnslunnar mið-
ast öll við það að spara vinnuafl. Dýr
frystihús eru reist, og keypt eru og
fundin upp tæki sem gcra nánast allt
það sem mannshöndin vann áður.
Þegar svo reksturinn gengur ekki nógu
vel er viðkvæðið að fjármagns-
kostnaðurinn sé of mikill og gengið er
fellt Á sama tíma og keppst er við að
fjárfesta í tækjum til að spara vinnuafl
er reynt eftir mætti að halda uppi fullri
atvinnu í landinu.
Þeir sem offjárfesta líta aldrei í eigin
barm þegar þeir kvarta yfir fjármagns-
kostnaði. Hann er allur stjórnvöldum
að kenna. Það eru þau sem ákveða
bankavexti og verðtryggingu. Það var
einhver munur áður á þeirri sælutíð
þegar verðbólgan gleypti lánin og
erlendar lántökur jöfnuðu muninn.
Sækir í jafnvægisátt
Þegar bændur tæknivæddu land-
búnaðinn jókst framleiðsla þeirra til
slíkra muna að offramleiðsla varð
vandamál. Þeir sáu sjálfir að komið
var yfir mörkin og skipulegga nú sína
framleiðslu svo að hún aðlagist
markaðnum. Mjólkurframleiðslan er
komin í jafnvægi og næsta skref er að
ná sams konar jafnvægi í sauðfjárrækt-
inni.
Þetta gengur ekki átakalaust en
tókst samt. Afkoma bænda á ekki að
þurfa að versna verulega þegar fram í
sækir þótt þeir minnki framleiðsluna.
Þeir þurfa að draga úr fjárfestingu,
eyða minna í vélar og kjarnfóður.
Margir bændur sáust ekki fyrir í
ofvæðingu búa sinna sem krafðist
meiri og meiri framleiðslu þar til hún
var orðin alltof mikil. En nú sækir í
jafnvægisátt á ný.
Einstaklingar reisa sér oft hurðarás
um öxl þegar um offjárfcstingu er að
ræða ekki síður en ríkisstjórnir og
atvinnuvegir. Þeir ætla sér um of.
Byggja of stór hús, búa þau of mörgum
tækjum og dýrum, eyða of mikli í
samgöngutæki sín og éta sér til óbóta,
scm reyndar kemur sér vel fyrir
matvælaframleiðendur og allar heilsu-
ræktarstöðvarnar og aðrar megrunar-
stofnanir. En það er ekki víst að þeir
lifi bctra eða hamingjuríkara lífi en
þeir sem láta sér nægja minna.
Orkubúskapur á íslandi er með
þeim blómlegasta sem um getur um
gjörvallan hcim. Jarðvarminn og
vatnsorkan eru auðlindir sem ekki
þrjóta og af hvorugu stafar mengun
eins og af kjarnorkuverum og olíu-
brennslu. Fjárfestingar í þessum auð-
lindum skila góðum arði, og engin
ástæða cr til að kvíða framtíðinni þótt
hagvaxtarsúlan þokist upp og niður á
víxl. En það er ekki einhlítt að trúa
um of á endalausar fjárfestingar og
telja að allt sé til framfara sem upp er
fundið, framleitt og sett á markað.
Mjög er því haldið á lofti að skapa
þurfi svo og svo mörg ný atvinnu-
tækifæri á næstu árum. Það verður
ekki gert með því að eyða stórfé í að
búa svo um atvinnufyrirtæki að
mannshöndin þurfi hvergi nærri að
koma, enda er það engin trygging fyrir
að framleiðslan verði ódýrari eða
betri. Og ekki bætir það ástandið ef
offjárfesting verður til þess að ekki sé
hægt að reka fyrirtækin vegna þess að
þau skila ekki arði.
Hagvöxturinn á sér takmörk, auð-
lindirnar eru ekki óþrjótandi og
markaðir taka ekki endalaust við. Að
sama skapi hljóta einhvers staðar að
vera takmörk fyrir því hve miklu
fjármagni er hægt að veita til þjónustu
ýmiss konar. Hve lengi verður hægt að
veita auknu fjármagni til heilbrigðis-
mála, menntamála, opinberrar skrif -
finnsku, vegna og hafnagerða, flug-
valla og ótal fleiri þátta opinberrar
þjónustu?
Ef atvinnuvegirnir verða svo dýrir
að þeir standa ekki lengur undir
sjálfum sér er hætt við að fleira standi
á brauðfótum.
Oddur Ólafsson, 0
ritstjórnarfulltrúi, i i§j
skrifar