Tíminn - 10.10.1982, Blaðsíða 6

6
SUNNUDAGUR 10. OKTÓBER 1982
•1 *1 li ll “ H '1
Hottston Stewart Chamberlain?
BRETINN SEM
VAR ÞÝSKARI EN
VILHJÁLMUR II
OG HITLER
Heimspekingurinn frá Portsmouth dó í þeirri von
og trú að brátt næðu Þjóðverjar heimsyfirráðum
■ „Yöar hátign og þegnar yöar eru
fæddir í heilögu skríni samkvæmt
ráðstöfun Guðs...“ ritaði maður einn í
Þýskalandi í bréfi til Vilhjálms keisara
annars um síðustu aldamót, og það má
telja alveg víst að hann meinti þetta af
innsta grunni frómrar sannfæringar. Það
hefði mátt sannfærast um með því einu
að litast um í skrifstofunni hans, en þar
héngu gegnt hvor annari myndir af
þessum keisara og Jesús Kristi. Bréfrít-
arinn gat nefnilega á þann hátt haft þessi
tvö mikilmenni fyrír augunum, þegar
hann gekk um gólf við vinnu sína og
ritaði einhverja þeirra digru doðranta
sem eftir hann liggja, því um sína daga
var hann talinn einn mesti andi
Þjóðverja, - svo hlálegt sem það var.
Hlálegt? Jú, þessi maður var nefnilega
ekki Þjóðverji, heldur Englendingur af
bestu ættum þar í landi. Hann var
átrúnaðargoð Vilhjálms II og sem
nötrandi gamalmenni benti hann hik-
laust á hinn nýja frelsara Þjóðverja,
Adolf Hitler, árið 1924. Það var áður en
nokkur var farinn að taka mark á þeim
manni.
Þessi makalausi Englendingur fæddist
í Portsmouth árið 1855 og var faðir hans
aðmíráll. Meðal náinna frænda hans
voru menn í æðstu herforingjastétt
Breta og það þótti því sjálfsagt að hann
gengi í herinn eða þá undir merki
flotans. En heilsa hans var svo
lítilfjörleg að þess í stað var hann settur
til mennta og nam hann við skóla í
Frakklandi og í Genf, þar sem hann
talaði fyrst og fremst frönsku. En
einhverntíma á því bili er hann var á
milli fimmtán og nítján ára aldurs
höguðu forlögin því svo til að hann
komst í kynni við tvo Þjóðverja og átti
það eftir að verða upphafið að meira en
lítið nánu sambandi við þá þjóð. Hann
gerðist á endanum þýskur ríkisborgari
og ritaði hinar mörgu bækur sínar á
þýsku, en þær áttu eftir að hafa feikna
áhrif á Vilhjálm II og Hitler, auk fjölda
minni spámanna.
Tengdasonur Wagners
Arið 1870, þegar liann var fimmtán
ára að aldri, var þessi enski hástéttar-
piltur settur undir verndarvæng all
óvenjulegs heimiliskennara, Otto
Kuntze að nafni. Kuntze þessi var Prússi
og það meira en í orði kveðnu, því hann
var prússneskari en allt sem prússneskt
var. í fjögur ár þuldi hann yfir drengnum
langa fyrirlestra um dýrðlega hernaðar-
sögu þessa þjóðflokks og sigra hans og
útlistaði fyrir honum í leiðinni snilli og
stærð ýmissa listamanna og skálda, svo
sem Beethovens, Goethes, Schillers og
Wagners. Nítján ára gamall var Cham-
berlain yfir sig ástfanginn af prússneskri
stúlku, Önnu Horst að nafni, sem var
tíu árum eldri en hann og yfirspennt á
taugum, líkt og hann sjálfur. Eftir
þriggja ára nám í Genf, þar sem hann
hafði lagt stund á heimspeki, náttúru-
sögu, eðlisfræði, efnafræði og læknis-
fræði, hélt hann burt þaðan árið 1882.
Þá var hann tuttugu og sjö ára gamall.
Leiðin lá nú til Bayreuth, þar sem hann
komst í kynni við Wagner, sem eftir það
varð „sól tífs hans,“ eins og hann orðaði
það og Cosimu konu hans. Dáði hann
Cosimu svo ákaflega að hann kallaði sig
hennar auðmjúkan þræl allt til æviloka.
Hann kvæntist Önnu Horst og settist
að ásamt henni í Dresden 1885 og bjó
þar í fjögur ár. Á því bili varð hann
alþýskur í hugsun og talaði og ritaði ekki
annað mál en þýsku. Næstu árin bjó
hann í Vínarborg en fluttist 1909 til
Bayreuth og átti þar heima til dauðadags
1927.
Hann skildi við Önnu Horst 1905, en
hún var þá orðin sextug, og sjúk
manneskja á líkama og þó enn frekar
sál. Segir hann skilnaðinn hafa orðið sér
svo erfiðan að hann hafi næstum verið
genginn af vitinu.
Þremur árum síðar kvæntist hann svo
dóttur Wagners, Evu, og settujt þau að
í grennd við heimili Wagners, Wahnfri-
ed. Það gerði Chamberlain til þess að
mega vera sem allra næst tengdamóður
sinni, hinni virðulegu og viljasterku
Cosimu.
Ofsafengið andríki
Chamberlain var úr máta tilfinn-
inganæmur maður og taugabilaður og
rak hvert taugaáfallið annað í lífi hans.
Iðulega sá hann anda eða djöfla, sem
ráku hann áfram til þess að leita inn á
sífellt ný svið fræða og þekkingar og
skrifa og skrifa án afláts. Ein loftsýn eftir
aðra bauð honum að snúa frá líffræði til
grasafræði, frá grasafræði til listrann-
sókna, frá listrannsóknum til tónlist-
arháms, frá tónlistinni til heimspeki,
ævisagnalesturs og sagnfræði. Eitt sinn,
- það var árið 1896, þegar hann var á
leið frá Ítalíu, gerðist einn andinn svo
aðgangsharður við hann, að hann var að
stíga út úr lestinni í Gardone. Hann tók
sér þar hótelherbergi á leigu og lokaði
sig inni í átta daga. Hann lagði verkefni
sem hann var að vinna að um tónlist til
hliðar og skrifaði af hitasóttarkenndum
ákafa um líffræðilegt efni, sem nú hafði
opinberast honum. Þar með var fundinn
sá kjarni sem öll hans síðari verk áttu
eftir að snúast um meira og minna:
kenningin um gildi kynþáttanna í
mannkynssögunni.
Hvað sem ávirðingum Chamberlains
líður þá bjó hugur hans yfir geysilegri
yfirsýn á sviði bókmennta, tónlistar,
líffræði, grasafræði, trúarbragðasögu,
sagnfræði og stjórnmálasögu. Menn
hafa viðurkennt að verk hans búi yfir
verulegu og djúptæku andríki og að þau
séu sér furðu samkvæm. Hann taldi sem
Rit hans um
hlutverk
Þýskalands
kom út í
24 útgáfum,
alls
250 þúsund
eintökum
áður segir að sér væri stjórnað af öndum
og margar bækur hans, svo sem um
Wagner, Goethe, Kant, kristindóminn
og kynþáttinn, hafa verið ritaðar í
einhvers konar æðisástandi eða sefjun-
arástandi, sem hann sjálfur hefur getað
kallað yfir sig. í ævisögu sinni „Lífs-
vegir“ (Lebenswege) segir hann lfka að
þegar hann var búinn að rita bækur sínar
hafi hann varla þekkt þær sem sitt eigið
verk, svo langt fóru þær fram úr vonum
hans. Menn sem gæddir voru meira
andlegu jafnvægi en hann hafa síðar gert
kynþáttakenningar hans að engu, svo og
mikið af söguskoðun hans. Franskur
lærdómsmaður einn í germönskum
fræðum, Edmond Vermeil, hefur kallað
hugmyndir hans „safn af skrani“. Hins
vegar segir Konrad Heiden, sem samdi
hið fræga æviágrip um Hitler, þegar
hann ræðir um áhrif Chamberlains á
kynþáttakenningar nasista: „Hann var
einhver furðulegasti snillingurinn í sögu
þýskrar hugsunar, náma fróðleiks og
djúphygli.“
„Hornsteinar 19. aldar“
Sú bóka Chamberlains sem mesta
athyglina hlaut og gerði Vilhjálm II
keisara viðutan af hrifningu og varð
nasistum mikil stoð er þeir voru að sjóða
saman eigin kynþáttakenningar, var
„Hornsteinar 19. aldar.“ Þetta var bók
sem Chamberlain (auðvitað rekinn
áfram af öndum) samdi á 19 mánuðum
og var tólf hundruð síður að stærð. Hann
byrjaði á henni þann 1. apríl 1897 og
lauk við hana þann 31. oktober 1898.
Hún kom svo út 1899.
Chamberlain leit svo á að meginatriði
allrar söguþróunar væri kynþátturinn og
á honum byggðist öll menning. Til þess
að skilja samtímann, þ.e. 19. öldina,
urðu menn fyrst og fremst að átta sig á
því hvað þessi samtími hafði erft frá fyrri
menningarskeiðum. Þrennt var mest,
sagði Chamberlain, - grísk heimspeki og
list, rómversk löggjöf og persónuleiki
Krists. Þrír voru líka kynstofnarnir, -
Gyðingar og Germanir, en þeir voru
hinir hreinu kynstofnar, og loks kyn-
stofn latneskra þjóða eða Miðjarðar-
hafsþjóða, sem Chamberlain kallaði
„óskipulegt samansafn manna.“ Það
voru hins vegar Germanir sem áttu að
erfa jörðina og þá sérstaklega Þjóð-
verjar. Þeir höfðu að vísu komið seint
fram á sjónarsviðið sem þjóð, eða ekki
fyrr en á 13 öld. En þeir höfðu þá þegar
áður sannað afburði sína með því að
leggja rómverska heimsveldið að velli.
„Það er ekki satt sem sagt hefur verið,“
sagði hann „að hið svokallaða miðalda-
myrkur hafi skollið yfir af völdum
tevtónskra villimanna. Það myrkur var
fyrst og fremst að kenna andlegu og
siðferðilegu gjaldþroti þess úrættaða
lýðs sem rómverska heimsveldið hafði
alið sér við brjóst. Án Tevtónanna hefði
hins vegar eilíft myrkur skollið yfir
heiminn.“
Meðal Tevtónanna taldi Chamberlain
Kelta og Slava, þótt mestu skiptu hinir
gegnhreinu Tevtónar. Skilgreiningar
hans um þetta efni eru þó loðnar og
einhvers staðar segir hann að sá sem
hegði sér og hugsi sem Tevtóni sé
Tevtóni, - hver sem uppruni hans er
■ Hitler um það leyti sem fundum þeirra Chamberlain bar saman. Hitler var þá
einskis metinn í Þýskalandi og flestir hlógu að honum. En gamla manninum brást
ekki að sjá að hér var nýr „frelsari“ upp kominn.
Gyðingar
En hvað um Gyðinga, sem áður er
minnst á að Chamberlain taldi meðal
tveggja hreinna kynþátta í heiminum?
Lengsti kaflinn í bók Chamberlains
fjallar einmitt um Gyðinga og þar ræðst
hann á og fordæmir „heimskulegan
uppsteit Gyðingahatara.“ Hann segir
Gyðinga ekki „lægri“ kynþátt en
Tevtóna, heldur „öðru vísi.“ Þeir eiga
sinn mikilleik, að hans sögn og gera sér
grein fyrir þeirri heilögu skyldu mann-
anna að halda kynstofni sínum hreinum.
En þegar hann fer að skilgreina Gyðinga
fellur Chamberlain beint niður í gryfju
hins grófasta Gyðingahaturs, sem hann
fordæmdi í hinu orðinu. Gengur hann
svo langt að hann gefur á endanum lítið
eftir klámbulli Júlíusar Streicher í blaði
því sem hann hélt úti, - „Der Stúrmer,"
í tíð Hitlers. Enda sóttu nasistar drjúga
visku í þetta rit Chamberlain.
Ástæða þess að Chamberlain hrapar
svo að niðurstöðum er nokkuð augljós.
Hann hafði lýst því yfir að persóna
Krists væri meðal þriggja háleitustu
fyrirbæra í heiminum, en réðst nú í það
að sanna að Kristur hefði ekki verið
Gyðingur. Þar sem Kristur var frá
Galíleu og bar illa fram aramisk
kverkhljóð, telur Chamberlain augljóst
annars. Ef til vill var hann með þessu að
víkja að óþýskum uppruna sjálfs sín. En
hvemig svo sem bar að skilja hvað
Tevtóni var, þá sagði Chamberlain hann
vera „sál menningar vorrar." Hann
sagði að mikilvægi hverrar þjóðar sem
lifandi afls væri undir því komið hve
mikið af ekta Tevtónablóði væri í
þegnunum'. Saga hins sanna manns hefst
þar og þá fyrst er Tevtóninn greip
arfleifð fortíðarinnar sér í hönd og tók
að notfæra sér hana af meðfæddri snilli
sinni.
Hann varð
tengdasonur
Richard
Wagners
og þá
járnkrossinn
úr hendi
keisarans
....
4