Tíminn - 10.10.1982, Blaðsíða 16

16
SUNNUDAGUR 10. OKTÓBER 1982
SUNNUDAGUR 10. OKTÓBER 1982
17
■ Bjami Thorarensen orti fagnaðarljóð þegar hann frétti af „vísindaafreki" Finns
Magnússonar
■ Finnur prófessor Magnússon var talinn Iserðastur ísiendinga á f.h. 19.aldar og
sannarlega mesti virðingarmaður þeirra í Höfn.
Finnur Magnús-
son var frægasti
fornfræðingur
Norðurlanda
á fyrri hluta
19. aldar en
hugvit hans
var á stundum
agalaust
og ótamið:
■ J.G. Forchhammer deilir með Finni Magnnssyni ábyrgðinni á mislestri
Rnnamó-klappanna. Það hindraði þó ekki lærdóms- og virðingarframa hans; hann
varð prófessor og síðar rektor Hafnarháskóla.
ÖUaíírrfit

WV:
Oð
Settð <E>i)VinUcl«t
€•11**»'
. Köjngtig From.síilling af de gamle Nord-
boers Digt^nger og Meninger om Verdens,
Gudernes, Aandernes og Menneskenes
Tilblivelse, Natur og Skjæbne
udíorlig Snrftmcnlignmg, snavel með Natu-
rens store Bog. som med Grtrkcrs, Perscrs,
Inders og flere gamle Folks mythiske Systemcr
og Trocsmcninger
meil
indblantiede Jiislorískr- Undersögelscr over den garaíe
Yerdens ntærkvíerdigste Nationers Iíerkorast o§ ældste
ForTjindelser &e.
*ved
Jfintt í«.ignuðctt.
Profcssor og McOlijttjicr Ycd Kongellge Gí.tssirae-Aretiir.
Et Prisskrift, krouet af det Kongeljge Dauske
Yideuskabers-Selskab.
Förste Bind.
BjötJfnfjatm*
Forlagt af den 6’yldendalske Bogliandliug.
Trykt Isos Directeur Jens ITostrup Schuítz,
Ko«svlíg o« UBirer»ltet*-Bogtrjrkker.
1824*
V
H/-
le
jLAINuíJ
■ Fyrsta bindi Eddalceren í útgáfii Finns Magnússonar kom út 1924 og hlaut góðar
viðtökur og jók hróður hans sem lærdómsmanns.
Skýringar Finns á „rúnaristunum” í
Rúnamó þóttu fyrst visindaafrek
síðar mesta hneykslið í sögu norrænnar fornfræði
■ Finnur Magnússon prófessor og
etazráð í Kaupmannahöfn (1781-1847)
var um þriggja áratuga skeið sá maður
sem þótti verja heiður íslands og sóma
á sviði vísinda og bókmennta. Hann var
um tíma frægasti fornfræðingur Norður-
landa og einn mesti virðingarmaður í
Danmörku; á málverki af krýningu
Kristjáns konungs VIII. í Friðriksborg
1840 sjáum við hann standa að baki
konungs og halda á konungalöguniim og
krýningarsmyrslunum.
Örlögin hafa þó hagað því svo til að
nú á dögum er nafn Finns Magnússonar
fremur tengt næsta skoplegri skýringar-
villu en lærdómsafrekum. Villulestur
Finns, skýringar hans á „rúnaristunum"
í Rúnamó á Bleking í Svíþjóð, er
einhver nafntogaðasti atburður í ann-
álum norrænnar fornfræði og líkast til
mesta niðurlæging sem nokkur íslenskur
fræðimaður hefur orðið fyrir.
Áður en sú saga verður rakin skulum
við stikla á helstu æviatriðum Finns.
Af miklum menningar-
ættum kominn
Að Finni Magnússyni stóðu tvær
helstu menningarættir á íslandi á 18.
öld. Faðir hans Magnús Ólafsson, síðar
lögmaður, var bróðir Eggerts skálds
Ólafssonar. Móðir hans Ragnheiður
Finnsdóttir var systir Hannesar biskups
og dóttir Finns Jónssonar biskups. Hjá
Hannesi nam Finnur skólalærdóm, en
þegar biskup féll frá tók Geir Vídalín
við og hjá honum lauk Finnur stúdents-
prófi árið 1797 aðeins 16 ára að aldri.
Þá um haustið sigldi hann til háskóla-
náms í Kaupmannahöfn.
Finnur átti erfitt með að gera upp við
sig hvað hann vildi leggja fyrir sig og
dútlaði við eitt og annað í Höfn fremur
en að taka ákveðna stefnu í námi í i
háskólanum. Hann var m.a. styrkþegi
við Árnasafn, fékkst við skáldskap og
þýðingar, gaf út Ijóðabók, en heilsuleysi
og féleysi leiddi til þess að hann snéri
aftur til íslands árið 1801.
Finnur hóf að starfa fyrir Geir biskup
Vídalín, og fékkst einnig við ljóðagerð
og þýðingar. Hann samdi á þessum árum
ritgerð um Ossían-kvæðin og reyndi að
styrkja sannindi þeirra með samanburði
við norrænar heimildir. Saga Ossían-
kvæðabálksins var rakin í síðasta
Helgar-Tíma og er engu við það að
bæta. En tilraunir Finns til að tengja
Ossían við norrænar sögur og kvæði
sýnir glöggt þá annmarka sem síðar
gerðu einlægt vart við sig í ritum hans.
„Honum hættir til að láta laðast að hinu
fjarstæða og ævintýralega, hann er
auðtrúa á hið ósennilega og öfgakennda,
og hlítir fremur gagnslitlum sönnunum
en að sleppa þeirri trú“ eins og og Jón
Helgason prófessor hefur komist að
orði.
Aftur til Hafnar
Finnur gerðist fulltrúi landfógeta í
Reykjavík (en dóttir hans varð síðar
eiginkona Finns) og málfærslumaður við
landsyfirréttinn. Jafnframt sinnti hann
margvíslegum ritstörfum og skrifaði
m.a. fréttaritið Minnisverð tíðindi.
Hann var líka að grúska í norrænum
fornfræðum um þetta ieyti.
Þegar Jörundur hundadagakóngur
tók völd á fslandi 1809 lenti Finnur í
útistöðum við hann og var settur í
varðhald um skeið.
Árið 1811 erfði Finnur frændkonu
sína og ákvað þá að ráðast til utanfarar.
Hann fór fyrst til Skotlands og hitti þar
lærdómsmenn að máli, og síðan til
Hafnar.
Finnur var ákveðinn í að snúa sér að
alefli að rannsókn fornra íslenskra
bókmennta, en um þessar mundir var
áhugi á fornum fræðum almennari og
meiri með Dönum en fyrr. Finnur hlaut
góðar viðtökur og með því hann var
glæsimenni í framgöngu, brennandi af
áhuga, hugmyndaríkur og tölugur og
átti hægt með að hrífa menn með ræðu
sinni tókst honum að afla sér stuðnings
til rannsókna og ritstarfa.
Lærdómsferill
Þegar Friðrik konungur VI. var
krýndur árið 1815 orti Finnur drápu eina
mikla sem prentuð var með rúnum,
íslenski textinn, ásamt danskri og
latneskri þýðingu. Ári seinna hlaut hann
prófessorsnafnbót við Hafnarháskóla;
kannski voru það ritlaun konungs. Árið
1816 hóf hann að flytja reglulega
fyrirlestra við háskólann um fornar
norrænar bókmenntir og goðafræði og
gaf þá síðar út á bókum.
Smám saman jókst upphefð Finns í
dönsku menntalífi. Hann var skipaður í
fornleifanefndina sem hafði það hlut-
verk að halda til haga dönskum fom-
minjum (og þar með íslenskum). Hann
tók sæti í Árnanefnd 1822, og 1823 varð
hann aðstoðarmaður við leyndarskjala-
safnið.
Þegar Grímur Thorkelín féll fra árið
1828 hlaut hann embætti leyndarskjala-
varðar konungs. Um leið varð hann
ritari Árnanefndar.
Á þessum árum gaf Finnur út íslensk
fornrit með ýtarlegum skýringum, og
birti fjölda ritgerða um fornfræði,
goðafræði og ekki síst rúnafræði.
Höfuðrit hans um rúnafræði frá 1841
geymir m.a. hina frægu Rúnamó-skýr-
ingu sem er aðalefni þessarar saman-
tektar.
Rúnaristur Haraldar hildi-
tannar?
Þeir sem lesið hafa Fomaldarsögur
Norðurlanda muna eftir Brávallar-
bardaga í „Sögubroti af fomkonung-
um.“ Þar greinir frá orrustu Haraldai
hilditannar Danakonungs og Hrings
konungs í Svíþjóð, en báðir mættu til
leiks á Brávelli á Bleking (nú í Svíþjóð)
með óvígan her. Segir að orusta hafi
orðið svo mikil og snörp að engin hafl
þvílík verið á Norðurlöndum.
í sagnaritum Saxa hins danska er
einnig greint frá Brávallarbardaga. A
Bleking er, segir hann, ás og yfir hann
klapparstígur alsettur letri. Þessa stafi
lét Haraldur konungur hildtönn höggva
á klettinn til minningar um föður sinn.
Valdimar konungur Knútsson (d. 1182)
sendi menn þangað til að rannsaka
rúnirnar, en þær voru þá svo óglöggvar
og slitnar að ekki urðu ráðnar, og hurfu
þeir aftur við svo búið.
Klöpp sú eða kleif sem Saxi á við er
alkunn; staðurinn er kenndur við stafina
og kallaður Rúnamór (Runamo). Ein-
hverjir fornfræðingar á 17. og 18. öld
reyndu að hnýsast í rúnirnar, en urðu
einskins vísari, og þeirrar skoðunar varð
meira að segja vart að þetta mundu
engar rúnir vera, heldur sprungur eða
rispur af náttúrunnar völdum. En aðrir
töldu þetta íráleitt og skírskotuðu til
Saxa.
Rúnamór kannaður
Árið 1832 þegar danski fræðimaður-
inn P.E. Muller var að búa Danmerkur-
sögu Saxa til prentunar að nýju sneri
hann sér til danska vísindafélagsins með
þeirri málaleitun að félagið léti kanna
Rúnamó og skera úr hvort hönd hefði
verið þar að verki eða náttúran ein.
Félagið féllst á að gangast fyrir slíkri
rannsókn og tilnefndi þrjá menn, einn
teiknara og tvó fræðimenn: Finn
Magnússon sem vera átti fulltrúi
rúnaþekkingar og J.G. Forchhammer
sem vera átti fulltrúi jarðfræðinnar. Þess
ir menn skoðuðu Rúnamó í miðjum júlí
1833. Jarðfræðingur fararinnar taldi víst
að mannaverk væri á letrinu og þóttist
meira að segja geta sagt til um hverjar
rispurnar væru gerðar af mönnum og
hverjar ekki. Eftir forsögn hans voru
síðan dregnar tvær myndir, önnur þar
sem öll strik voru jafnskýr, hin þar sem
þau strik sem Forchhammer eignaði
mönnum voru skýrð sérstaklega upp.
Forchhammer lét þess síðar getið að
hann þekkti ekki hót til rúna svo að
engin slík þekking hefði getað villt sig.
Var síðan haldið aftur til Kaupmanna-
hafnar með þetta úrvinnsluefni.
Finnur ræður rúnirnar
Nú var komið til kasta Finns. Hann lá
yfir teikningunum í heila tíu mánuði án
þess að verða neins vísari, ekki eitt orð
var skiljanlegt. Þá bar svo við 22. maí
1834 að honum datt í hug að bera við
að lesa aftur á bak, frá hægri til vinstri,
og undir eins blasti við honum orðið
hildikinn. Nú þegar lykillinn var fundinn
las hann fyrirhafnarlítið á skammri
stundu alla ristuna. Letrið reyndist að
miklu leyti bandrúnir þar sem margir
stafir voru dregnir saman í einn, og
útkoman varð stuðlaður kveðskapur,
fornyrðislag. Finnur sagði svo frá sjálfur
að sig brysti orð til að skýra hve mjög
honum brá í brún er honum barst lausn
gátunnar svo skyndilega upp í hendur:
Hildikinn ríki nam,
Garður inn hjó.
Óli eið gaf,
vígi Óðinn rúnar.
Hringur fái
fall á mold.
Álf(ar), ástagoð.
Óla (fjái).
Óðinn og Frey(r)
og ása kyn
fari, fari
fjándum vorum,
unni Haraldi
ærinn sigur.
Að ætlun Finns var Hildikinn annað
nafn á Haraldi hilditönn, Garður er
liðsmaður hans eins og segir í sögunni,
en Óli er sami og Áli hinn frækni úr liði
Hrings. Saxi hafði að því leyti farið með
rangt mál, að auðsætt var að rúnirnar
voru ekki grðar til minningar um föður
Haralds, heldur hafði maður úr liði
Haraldar höggvið þær þegar herinn var
á leið í Brávallarbardaga sjálfan;
rúnahöfundur ákallargoðin að fulltingja
Haraldi í orustunni og mælir svo um að
goð og álfar skuli fjandmönnunum gröm
og Hringur konungur, fyrirliði óvina-
hersins, skuli falla.
Vísindaafrek
Viku eftir að Finnur hafði gert
uppgötvun sína lagði hann hana fyrir
fund vísindafélagsins. Þetta var hátind-
urinn á lífsbraut hans og heldur en ekki
tyllidagur í sögu vísindanna. Rúnarista
sem til þessa hafði verið öllum hulin,
jafnvel talin ólesandi þegar á 12. öld,
hafði nú, nálega sjö öldum síðar, hlotið
að lúka upp leyndardómum sínum fyrir
samstarf tveggja lærdómsgreina og fyrir
snilld og skapskyggni rýnandans. Og
það kom í ljós að hún hljóðaði ekki um
einhverja markleysu, heldur var hún
nátengd einni ógnarlegustu orustu sem
•frá er sagt í fomsögum.
Engir fögnuðu meir en íslendingar,
enda fá hjá þeim tækifærin til að miklast
gagnvart öðrum þjóðum. Bjarni skáld
Thorarensen tókst á loft þegar tíðindin
spurðust út til íslands og ávarpaði Finn
fornvin sinn í ljóðum:
Haraldur frægi hilditönn
sigri og fjörvi frá
felldist Brávöllum á.
Nú yfir höfin saga sönn
flaug að minn Finnur þar
frægur sigrari var.
Rúna stóð þar á hellum her
lærða sem firrti fjöld
frægðum um marga öld.
Að hönum aleinn Finnur fer
og huUn-hjálminn frá
hvörri sleit rúnu þá.
HeUi sé þér, Mímir Magnússon,
rúnir sem Ragnahropts
réðir með vizku opt
Föðurlands ástin, frægð og von,
lánist þér langa tíð
lukkan og gleðin blíð.
Efasemdir vakna
Þegar Finnur hafði lagt niðurstöðu
sína fyrir vísindafélagið tók hann til
óspilltra málanna að semja bók um
Rúnamóristuna og dró þar inn marg-
víslegan fróðleik um rúnir yfirleitt. En
jafnframt tóku efasemdir að grafa um sig
í hugskotum einstakra manna. Frægur
sænskur vísindamaður, J.J. Berzelius,
kom á sjálfan staðinn, skoðaði rúnimar
og taldi fráleitt að þar væru nein
mannaverk. Hann benti á að undarlegt
væri að stafirnir, sem vera áttu, náðu
allir um stíginn þveran, hvort heldur
hann breikkaði eða mjókkaði, og voru
því miög misháir, sumir hálfur annar
þumlungur, sumir hálf alin. Þá var
annað að þess voru ekki víðar dæmi að
rúnir væru ristar á flatar klappir, og þessi
klöpp meira að segja sérstaklega illa
fallin til að höggva á hana letur. Loks
taldi Berzelius með öllu ósennilegt að
her Haraldar konungs hefði verið á
sveimium þessarslóðir, úti í óbyggðum.
Finnur Magnússon hafði veður af
þessum mótbámm og segir sagan að
honum hafi ekki verið allskostar rótt, en
hann hafi ekki haft þrek til að snúa við,
heldur tekið þann kostinn að þagga niður
hjá sér allar efasemdir og láta skeika að
sköpuðu. Forchammer styrkti hann líka
í trúnni með því að standa ennþá fast á
því að sumar rispumar hlytu að vera
gerðar af mannahöndum. Síðla árs 1841
var rannsókn Finns fullger og er
heljarmikil bók, 742 bls. og kopar-
stungur að auki, enda er þar ekki fjallað
um Rúnamóristuna eina, heldur komið
miklu víðar við.
Rispurnar reynast náttúru-
verk
Áratug eftir vísindasigur Finns kom
áfallið, fullnaðarsönnun þess að risp-
urnar á Rúnamó eru verk náttúrunnar
einnar og að þar hefur engin mannshönd
komið nærri.
Höfundur var unpur danskur forn-
minjafræðingur, J.J.Worsaae að nafni.
Hann benti á að hver maður með
heilbrigða skynsemi sem sæi staðinn
hlyti að sjá að engar líkur væm til að
neitt væri letrað á Rúnamó og síst af öllu
samfellt kvæði. Ennfremur sýndi hann
fram á að teikningin sem Finnur hafði
farið eftir var mjög ólík sjálfum
rispunum á klettinum, en skýring Finns
studdist að öllu leyti við teikninguna og
hlaut þá að vera tóm endileysa.
Ósigur og niðurlæging
Vísindafélagið kom saman til fundar
í lok nóvember 1844, til að ræða
Rúnamómálið í Ijósi hinna nýju upp-
lýsinga. Forchhammer og Finnur reyndu
að bera hönd fyrir höfuð sér, en vörn
Finns var svo lin að auðfundið var að
hann hafði enga trú lengur á málstað
sinn.
Sagan segir að jafnskjótt og hann var
sestur hafi Madvig, hinn mikli málfræð-
ingur Dana, kvatt sér hljóðs og lýst yfir
því að hann hefði aldrei trúað á skýringu
Finns, enda hlyti hann að telja hana
tóma fjarstæðu og vitleysu, „en Absur-
ditet og Umulighed.“
Ósigur Finns var fullkominn. Báðum
hafði skjátlast hrapallega, honum og
Forchhammer. Jón Helgason prófessor
telur að eigi að fara að meta ávirðingar
þeirra mundi Forchhammer vera sá sem
meiri ábyrgðina bæri, því að hefði hann
undir eins skilið hverskyns var, hefði
Finnur aldrei leiðst í freistni.
En samt var Finnur sá sem verri fékk
útreiðina. Han hafði ekki aðeins gert
sjálfan sig hlægilegan, heldur einnig
fræðigrein sína og vísindafélagið, og enn
í dag er áfall hans haft í minnum.
Hvernig gat þetta gerst?
Öllum sem til Finns Magnússonar
þekktu ber saman um að Finnur hafi
verið frábær heiðursmaður sem ekki
mátti vamm sitt vita, og marga tók sárt
til hans að verða að láta þennan skell
bitna á honum. „Aldrei hefur nokkur
maður látið sér til hugar koma að hann
hafi sett saman skýringar sínar gegn
betri vitund" segir Jón Helgason
prófessor.
Eina skýringin sem þá er handbær er
að hrakfall Finns hafi stafað af þeim
veikleika hans að hafa aldrei vanist á að
hafa hemil á hugsmíðum sínum; að hann
hafði meira af lærdómi en dómgreind,
meira af bókviti en brjóstviti, og að
markalínan milli þess sem gat verið og
hins sem ekki náði neinni átt, var honum
einlægt óskýr. Einn yngri samtðar-
manna hans komst svo að orði um hann
að það sem væri einfalt og blátt áfram
væri honum ávallt síst að skapi.
Þessvegna var honum gjarnt að láta
leiðast út í hugaróra sem hvergi eiga sér
stoð, og helst til mikill hluti þess er hann
hefur gert hefur ekki orðið að neinu liði.
Elju hafði hann nóga og lærdóm ærinn,
en það var augljóst þegar hann eltist að
næsta kynslóð heimtaði ransóknarað-
ferðir strangari, undirstöður traustari og
taumhald fastara.
Finnur lést í Kaupamannahöfn árið
1847. Þótt hin miklu ritverk sem hann
lét eftir sig hafi fæst gildi nú á dögum
verður hann jafnan talinn með merkustu
lærdómsmönnum íslendinga á þeim
tíma sem hann var uppi.
- GM
Stuðst við: Sögu íslendinga VIII. bindi
eftir Þorkel Jóhannesson og Ritgerðar-
korn og ræðustúfa eftir Jón Helgason.
i