Tíminn - 10.10.1982, Blaðsíða 8

8
SUNNUDAGUR 10. OKTÓBER 1982
Útgefandl: Framsóknarflokkurlnn.
Framkvsmdastjórl: Gfsll Slgurðsson. Auglýslngaatjórl: Stelngrfmur Glslason.
Skrlfstofustjórl: Jóhanna B. Jóhannsdóttlr. Afgrelðslustjórl: Slgurður Brynjólfsson
nitstjórar: Þórarlnn Þórarlnsson, Elfas Snœland Jónsson. Rltstjórnarfulltrúi: Oddur
V. Olafsson. Fróttastjórl: Krlstlnn Hallgrlmsson. Umsjónarmaður Helgar-Tlmans: Atll
Magnússon. Blaðamenn: Agnes Bragadóttlr, Bjarghlldur Stefánsdóttir, Elrlkur St.
Elrlksson, Frlðrlk Indrlðason, Heiður Helgadóttir, Slgurður Helgason (Iþróttir), Jónas
Guðmundsson, Kristln Leifsdóttlr, Skafti Jónsson. Útlltstelknun: Gunnar Traustl
Guðbjörnason. Ljósmyndlr: Guðjón Elnarsson, Guðjón Róbert Ágústsson, Elln
Ellertsdóttlr. Myndasafn: Eygló Stefánsdóttlr. Prófarklr: Flosl Krlstjánsson, Krlstln
Þorbjarnardóttlr, Marla Anna Þorsteinsdóttlr. Rltstjórn, skrlfstofur og auglýsingar:
Slðumúla 15, Reykjavlk. Slml: 86300. Auglýslngaslmi: 18300. Kvóldslmar: 86387 og
86392.
Verö I lausasölu 9.00, en 12.00 um helgar. Askritt á mánuðl: kr. 130.00.
Setning: Tœknldelld Tlmans. Prentun: Blaðaprent hf.
Segja þeir allir
hallelúja og amen?
■ í frægri bók er sagt frá hversdagslegum manni sem komst
í sviðsljós samtíðar sinnar fyrir að vera stórglæpamaður. Því
kunni hann svo vel að þegar hann var sýknaður harmaði
hann það hlutskipti sitt að hafa misst glæpinn, og orðinn
réttur og sléttur múgmaður á ný.
Um skeið hefur einn af þingmönnum Sjálfstæðisflokksins
baðað sig í frægðarljóma fyrir að vera og vera ekki
stuðningsmaður ríkisstjórnarinnar og aldrei skein fjölmiðla-
sólin skærar á hann, en þegar hann tilkynnti að hann væri
hættur öllum stuðningi eftir að sett voru bráðabirgðalög til
að koma í veg fyrir efnahagsöngþveiti. Forystumenn
stjórnarandstöðunnar gripu guð í fótinn, tóku fagnandi við
týnda sauðnum og lýstu yfir að hjörð þeirra væri nú orðinn
svo stór og öflug að hún hefði öll ráð þings og stjórnar í
hendi sér.
Þeir lýstu yfir að ríkistjórnin hefði ekki þingmeirihluta á
bak við sig, þótt meirihluti þingmanna fylgi henni að málum
og engin leið sé að koma auga á annan þingmeirihluta. Þeir
tala digurbarkalega og láta sem ekkert sé sjálfsagðara en að
minnihluti felli meirihluta, og hafa það eitt að leiðarljósi í
pólitískri stefnu sinni að neyta allra bolabragða til að koma
ríkisstjórninni frá, en eru þögulir sem gröfin um önnur
markmið sín.
í sigurvímu sinni virðast formenn Alþýðuflokks og
Sjálfstæðisflokks og formenn þingflokka þeirra ekki hafa
gætt þess, að vera kynni að þeir hafi ekki einir öll ráð í hendi
sér þótt voldugir séu og að sjálfstæðar skoðanir kynnu að
bærast í brjósti einhverra flokksmanna þeirra. í blaðaviðtali
í gær segir Árni Gunnarsson, þingmaður Alþýðuflokksins,
er það var borið undir hann hvort hann myndi fella
bráðabirgðalögin er þau koma til atkvæðagreiðslu á
Alþingi.“ Alþýðuflokkurinn er ekki, frekar en aðrir
stjórnmálaflokkar, flokkur þar sem allir segja hallelúja og
amen við öllu.“ Að öðru leyti gaf hann engin skýr svör um
hvort hann myndi haga atkvæði sínu á þann veg að lögin nái
samþykki eða ekki.
Ellert B. Schram ritstjóri DV og fyrrum alþingismaður,
hefur í tvígang varað flokksbræður sína alvarlega við að fella
bráðabirgðalögin. Hann skrifar í blað sitt í gær:“ Er það lítt
skiljanleg afstaða ef stjórnarandstaðan hyggst koma höggi á
stjórnina með því að fella bráðabirgðalögin- að fella þær
aðgerðir sem þeir flokkar hafa áður beitt sér fyrir og munu
eflaust gera þegar þar að kemur. Og það loksins þegar
Alþýðubandalagið hefur gengið í björgin. „Og síðar:“
Stjórnarandstaðan á ekki að gefa stjórninni færi á því að
gera sig samseka um það upplausnar- og öngþveitisástand
sem skapast ef bráðabirgðalögin verða félld.“
Þingflokkur Alþýðuflokks situr nú maraþonfundi til að
finna leiðir úr þeim ógöngum sem flokksbroddarnir eru
komnir í með kokhreysti sinni og yfirlýsingagleði. Það er
ekki nóg að fella lög og fella stjórn. Þeir sem það gera verða
einnig að marka eigin stefnu um hvað taka á viðr
Varnaðarorð Ellerts sýna einnig að það er engan veginn
einhugur meðal sjálfstæðismanna, sem fylgja Geir og Co.
að málum, um að það sé neitt takmark í sjálfu sér að fella
lög um nauðsynlégar efnahagsráðstafanir og ríkisstjórnina.
Með því athæfi verði eingöngu komið á upplausnar- og
öngþveitisástandi. Þeir aðilar sem gera sig seka um slíkt
munu sjálfir súpa af því seyðið.
Þegar nú fagnaðarmóðurinn rennur af mönnum yfir heimt
týnda sauðsins fara þeir kannski að sjá að hann er ekki það
búsílag er þeir hugðu. Og þingmaðurinn sem hélt sig hafa
öll ráð þings og ríkisstjórnar í hendi sér er að missa glæpinn
úr greipunum.
Það er ekkert höfuðmál hvort nuverandi ríkisstjórn situr
nokkrum mánuðum lengur eða skemur. En það er mikið mál
hvort stjórnarandstaðan leggst á eitt um að koma í veg fyrir
að nauðsynlegar efnahagsráðstafanir nái fram að ganga. Ef
hún gerir það, mun hún bera ábyrgð á því upplausnar og
öngþveitisástandi sem þá mun óhjákvæmilega skapast.
-OÓ
*
Imargra augum er doris ekki aðeins
RITHÖFUNDUR HELDUR ÁTRÚNAÐARGOÐ. Pegar
bækur hennar tóku að birtast á sjötta áratugnum litu margir
á hana sem ungan, reiðan og róttækan kvenrithöfund.
Róttækar stjórnmálaskoðanir og hörð gagnrýni á stöðu
konunnar í þjóðfélaginu virtust einkenna bækur hennar.
Hún var talin til þeirra „ungu, reiðu manna“, sem settu mikinn
svip á enskar bókmenntir á sjötta áratugnum og jafnvel fram
á þann sjöunda, bæði skáldsagnagerð og leikritun.
Nú síðustu árin, þegar t.d. kvenfrelsisbaráttan hefur rutt
sér mun frekar til rúms en þegar fyrstu bækur Doris Lessing
voru gefnar út, hafa bækur hennar öðlast miklar vinsældir til
dæmis í ýmsum Evrópulöndum, þar sem þær seldust frekar
dræmlega áður. Gott dæmi um þetta er „The Golden
Notebook“, sem fyrst var gefin út árið 1962. Þessi bók, sem
af mörgum er talin eins konar kvenfrelsisbiblía í dag, hefur
tiltölulega nýlega orðið metsölubók í Evrópu.
En á sama tíma og róttækar bækur Doris Lessing öðlast
auknar vinsældir hafa nýjustu skáldsögur hennar komið
aðdáendum, eða átrúendunum, á óvart svo þeir vita vart hvað
þeir eiga að halda. í stað þess að rita pólitískar bækur er hún
farin að semja skáldsögur, sem gerast úti í himingeimnum;
vísindaskáldsögur.
Hvað hefur eiginlega breyst?
Doris lessing veitir sjaldan viðtöl en
BREYTTI ÞÓ ÚT AF ÞEIRRI VENJU FYRIR NOKKRU.
Hún gaf breskum blaðamanni leyfi til að spjalla við sig, og
■ Doris Lessing í garði sínum í London.
FRÁ RÓTTÆKNI
TIL DULSPEKI
— punktar um Doris Lessing og breytt viðhorf hennar
sagðist aðeins hafa gert það til þess að útrýma alls konar
misskilningi, sem hún hefði orðið vör við varðandi
vísindaskáldsögur sínar. Viðtal þetta er hið forvitnilegasta,
og verður hér gripið ofan í það á stöku stað. En fyrst aðeins
nokkur orð um bækur hennar.
Fyrsta vísindaskáldsaga Doris Lessing birtist árið 1979. Sú
hét Shikasta og gerist í heimsveldi úti í geimnum sem
Canopus nefnist. Síðan hafa komið út þrjár sögur til viðbótar
sem allar gerast í Canopus, og hún lauk í sumar við þá fímmtu,
sém væntanleg er í vetur. Þessi fimmta Canopus-saga nefnist
„The Sentimental Agents“.
Doris Lessing hefur orðið fyrir þremur meiriháttar
hugmyndafræðilegum áhrifum á lífsleiðinni - til þessa -, og
þessi áhrif hafa á hverjum tíma sett mjög svip sinn á bækur
hennar. Hún fæddist á Englandi, en árið 1924 fluttist
fjölskyldan til Ródesíu, sem þá var bresk nýlenda og þarólst
Doris upp. Ýmsar bækur hennar hafa einmitt gerst í
suðurhluta Afríku. Hún dvaldi mestan hluta á búgarði föður
síns og menntaði sig að miklu leyti sjálf. Átján ára að aldri
hóf hún einkaritarastörf í Salisbury, og ári síðar giftist hún
fyrsta sinni, ungum embættismanni í bresku nýlendustjórn-
inni. Þau eignuðust tvö börn í hjónabandi, sem stóð í fjögur ár.
Hún var hluti af hvíta forrréttindahópnum í landinu, en
smátt og smátt fannst henni kynþáttamisréttið og stjórnmála-
kúgunin óþolandi. Og nú varð hún fyrir fyrstu hugmyndafræði-
legu áhrifunum, sem settu mikinn svip á líf hennar og ritstörf;
kommúnismanum.
„Þegar ég varð pólitísk varð ég um leið kommúnistísk“,
segir hún, „vegna þess að kommúnistarnir voru þeir einu, sem
ég kynntist sem börðust gegn kynþáttamisréttinu". Og í hópi
þeirra hitti hún Gottfried Lessing, þýskan pólitískan
flóttamann, og þau giftust árið 1945 og eignuðust einn son.
Hjónaband þeirra entist þó ekki lengur en hið fyrra. Árið
1949 skildu þau og Doris hélt til Englands. En kommúnistísk
hugmyndafræði hafði áhrif á ritstörf hennar mun lengur, eða
frá 1944 til 1956 - árs uppreisnarinnar í Ungverjalandi og
leyniræðunnar um Stalin.
Þegar kommúnisminn vék til hliðar tók róttæk sálarfræði,
sem öðrum fremur er kennd við R.d. Laing við og var ríkur
þáttur í hugsanagangi hennar þar til hún kynntist indverskri
dulspeki - svokallaðri Sufi heimspeki - sem er viðhorfsleg
undirstaða þeirra fimm vísindaskáldsagna - Canopusbókanna
- sem hún hefur sent frá sér síðan 1979. Róttæka sálarfræðin
(þar sem er m.a. trúað að geðklofi (schizophrenia) sé aðeins
heilbrigð viðbrögð við geðveikum heimi, og öðru af svipuðu
tagi, fullnægði henni ekki til lengdar frekar en kommúnism-
inn. Spurningin er hvort Sufidulspekin reynist henni
endingarbetri.
Lessing kynntist þessari speki fyrst árið 1964 er hún lás bók
eins helsta kennimannsins á þessu sviði. Sá heitir Idries Shah
og bókin „The Sufis". Þessi bók gjörbreytti viðhorfum Doris
Lessing - og hafði úrslitaáhrif á síðari bækur hennar.
I VIÐTALINU TALDI DORIS LESSING AÐ MARGIR
HEFÐU LESIÐ ÚR BÓKUM HENNAR ANNAÐ EN
HÚN HAFI ÆTLAST TIL. Gagnrýnendur hafi sett á hana
stimpla, og svo ætlast til þess að hún hagaði sér í samræmi
við þá afmörkun. Hún hafi vcrið kölluð afrískur rithöfundur,
kommúnistískur rithöfundur, kvenfrelsisrithöfundur, sál-
fræðilegur rithöfundur og nú vísindasagnahöfundur. Hún
segist þannig eiga erfitt með að sætta sig við ásakanir um að
hún hafi horfið frá áhugamálum kvenfrelsisbaráttunnar
einfaldlega vegna þess, að hún hafi aldrei ritað bækur sínar
meðvitað frá þeim sjónarhóli, sem róttækar kvenfrelsiskonur
hafi talið, heldur hafi þetta fólk eignað sér hana í leit að hetju.
„Það sem femínistamir krefjast af mér er nokkuð, sem þeir
hafa ekki kynnt sér vegna þess að það tilheyrir trúarbrögðum.
Þeir vilja láta mig vitna. Það sem þær vilja að ég segi er: „Já,
systur, ég stend við hlið ykkar í baráttunni fram til þeirrar
gullnu dagrenningar þegar allir vondu karlmennimir verða úr
sögunni". Þær vilja í raun og vem að fólk gefi slíkar alltof
einfaldaðar yfirlýsingar um karla og konur. Mér þykir miður
að hafa komist að þeirri niðurstöðu.“
En hvað með pólitíkina? Hefur hún yfirgefið hana fyrir
dulspekilegar vangaveltur um óravíddir himingeimsins? Hún
neitar því, og telur að Sufiheimspekin sé frekar eins konar
framhald fyrri viðhorfa hennar. Hún geri sér fulla grein fyrir
því, að almennt sé litið svo á, að hún, sem hafi verið ákaflega
virk pólitískt séð mestallt líf sitt, hafi nú sökkt sér ofan í
dulspeki.. „En í fyrsta lagi hef ég ekki verið pólitískt virk
mestan hluta lífs míns. Allt frá því eg flutti til Englands hef
ég einbeitt mér að ritstörfunum. Og nám mitt í Sufi heimspeki
tilheyrir svo sannarlega þessum heimi - markmið þess er að
vera „í þessum heimi en ekki af honum“ eins og það heitir á
máli Sufi.“
Eins og áður segir hafa vísindaskáld-
SÖGUR DORIS LESSING FENGID MISJAFNAR MÓT-
TÖKUR. Margir hafa ekki áttað sig fullkomlega á því hvernig
þeir eigi að taka þessum bókum. Aðrir eru mjög neikvæðir
gagnvart þeim. Einn gagnrýnandinn, John Leonard hjá New
York Times, skrifaði t.d. þegar fyrsta bókin af þessu tagi -
Shikasta - kom út: „Mér finnst satt að segja eins og að ég,
og skynsemin, hafi misst vin í þoku dulspekilegra
vangaveltna."
Canopus, sögusvið þessara fimm vísindaskáldsagna, er
víðáttumikið heimsveldi í geimnum. Þar stjórna skynsamir en
ástríðulausir valdamenn veröldinni í samræmi við mikla
áætlun um velferð allra. Þeir þurfa að hafa veruleg afskipti
af hálfgerðri vandræðaplánetu, Shikasta, sem reyndar líkist
að ýmsu leyti jörðinni. Persónurnar eru fyrst og fremst tákn
fyrir ólík öfl en ekki raunverulegir einstaklingar. Og hver saga
um sig er óháð hinum þótt þær gerist í sömu veröld.
Doris Lessing segir, að í þessum bókum hennar sýni hún
veröld, þar sem örlög pláneta, að ekki sé talað um
einstaklinga, skipti litlu máli; þau séu aðeins lítill þáttur í
þróun alheimsins. Þegar slík viðhorf til lífs einstaklinganna
er borið saman við fyrri bækur hennar, þar sem hörð
lífsbaráttan skipti svo sannarlega miklu máli, er kannski
auðvelt að skilja vonbrigði aðdáenda fyrri bóka hennar. Það
er nefnilega síður en svo, að fólk telji líf sitt - eða plánetunnar
- smávægilegt aukaatriði.
Elías Snæland
Jónsson skrifar