Tíminn - 03.06.1983, Blaðsíða 9

FÖSTUDAGUR 3. JÚNÍ1983
9
á vettvangi dagsins
Halldór Kristjánsson
Glannalega farið
með heimildir
■ Dagblaðiö og Vísir birtir 21. maí
frásögn eftir Sigurð Halldórsson í
Skarðshlíð um málaferli undir Eyja-
fjöllum fyrir 90 árum. Blaðamaðurinn
birtir þetta eins og þar sé sagan fullsögð.
Hann trúir sinni heimild í blindni að því
er virðist. Því talar hann um „gegndar-
lausa valdníðslu", og „hrokafullar að-
gerðir sýsluntannsins."
Það er aukaatriði í þessu sambandi að
sú mynd sem blaðið birtir og segir vera
af Sigurði í Skarðshltð sýnist okkur
ýmsum vera af Matthíasi Jochumssyni.
Hitt er öllu verra að þar segir að„þá
atburði skráði hann niður skömmu eftir
að þeir gerðust" en frásögnin er rituð
1920. En af frásögn Sigurðar verður ekki
séð að nokkur maður hafi verið sekur
um neitt sem varðaði við lög nema Pétur
Nielsson og Steinvör bústýra hans, sem
hafði tekið eina kind ófrjálsri hendi
þegar þau höfðu ekkert sér til matar.
Síst skal því mótmælt að skortur hafi
verið í búi þeirra en fjórar fullorðnar
kindur meðgekk Pétur að hafa tekið
ófrjálsri hendi auk ýmissa smámuna.
Páll Briem kvað upp dóm í máli 20
manna 20. febrúar 1893 og höfðu þeir
allir meðgengið ólöglegt athæfi sýnist
mér fljótt á litið. Þar voru þau Pétur og
Steinvör en hinir allir höfðu farið ó-
frjálsri hendi um reka á fjörum og var
þar bæði um að ræða viðarreka og
landhlaupsfisk og var þar leitað allmörg
ár aftur í tímann.
Björn Jónsson ritstjóri skrifaði árið
1906 ferðapistla í blað sitt ísafold um
ferð sína um Suðurland 10 árum eftir
jarðskjálftana 1896. Þetta er merkileg
frásögn á margan hátt. Og með örfáum
orðum birtir hann okkur kjarna þessara
málaferla. Hann talar um forystumenn
Sunnlendinga og fer þá sérstökum viður-
kenningarorðum um öðlinginn Sigurð
Ólafsson sýslumann í Kaldaðarnesi en
segir síðan:
„Ötula framfaramenn hafa og Rangæ-
ingar haft yfir sér hvern fram af öðruni.
Lengst er þeim enn til Páls Briem, svo
skammt sem þeir nutu hans. Þeim þótti
hann að vísu nokkuð örgeðja framan af
og helsti veiðibráður fyrir réttvísinnar
hönd meðan hann var að reyna að venja
Eyfellinga af rekaviðartraustatakinu, cr
þar hafði verið sveitarsiður, að mælt er,
um langan aldur og fyrirrennari hans
hafði ekki tekið hart á. Þá var þetta
kveðið:
Herrarín gleðji Hermanns sál,
Hann vildi ekki gera neinum hneisu.
En ekki er mér um hann Pál.
Ef hann reiðisl, færi hann mann í
peysu.
. En furðu fljótt greri yfir það. Það
sannaðist á honum, að mikið fyrirgefst
þeim sem mikið elskar."
Þegar Björn Jónsson skrifaði þetta var
Páll Briem andaður en fyrirrennari hans
sem sýslumaður Rangæinga var Her-
manníus á Velli.
Mér er ekki kunnugt um að margt hafi
verið rætt um þessi málaferli á prenti en
talsvert hefur verið talað um þau. Svo
hittist á að í janúar 1940 var ég á ferð um
Snæfellsnes og 14. janúar leitaði ég
gistingar hjá Óskari Clausen á Kvía-
bryggju. Er við hlýddum á útvarpsfréttir
um kvöldið varsagt andlát Einars Bene-
diktssonar. Það varð til þess að Óskar
sagði mér margt af kynnum sínum við
Æustur-
Eyjafjallu-
málin
— eóa gegndarlaos valdní Asla og hrokaf nllar
adfarir svslumannsin.s Páls Briem aó
hreppsbúum undir Fjölium sem hann ákaerói
saklansa f yrir stuldi og haf ói i langan tima
saklausa í haldi á Þorvaldseyri vióillan
og ömurlegan aóbúnaó
Einstök (rásögn úr íslandssögunni
sem ekki hef ur
áönr birst opinberlega:
Einar. Eitt af því tengist þessum málum.
Óskar sagði mér af hörku þeirra Páls
sýslumanns og Magnúsar Torfasonar
sem tók við af honum og voru þær sumar
söntu sögurnar og Sigurður í Skarðshlíð
segir. I því sambandi kvaðst hann hafa
rætt við Einar um refsigleði þeirra lög-
fræðinganna frá Höfn. en Einar vildi
hreinsa sig af öllu slíku. Clausen kvaðst
hafa litið í dómabók Þingeyjarsýslu,
þegar Einar var settur sýslumaður í
fjarveru föðursíns. Minnir mig, að hann
segðist hafa sagt Einari að hann hefði
sett rétt 17 sinnum ög oft út af hégóma,
meintum heystuldi o.s.frv. Þá hafi Einar
játað sína sök og sagt:
„Hann gerði okkur hálfvitlausa,
prófessorinn, sem kenndi okkur refsi-
réttinn."
Ekki veit ég hversu trú sagnfræði
þetta er og t.d. efa ég að dómabókin beri
Einari vitni í samræmi við þessa frásögn.
En þessi ummæli gætu þó verið til
athugunar og vert að athuga gildi þeirra
í góðu tómi.
Það mun hafa verið lenska undir
Eyjafjöllum eins og Björn Jónsson víkur
að, að hver hirti af reka svo sem hann
náði. Rekinn hefur verið ýmiskonar, allt
frá því að menn fundu vargrifinn fisk að
verðmætum kjörviði. Hér má rifja það
upp sem Björn Jónsson segir um hús
Þorvaldar Bjarnasonar.
„Hús Þorvalds á Eyri, er Einar Bene-
diktsson keypti og ætlaði fyrst að reiða á
hestum út að Hofi á Rangárvöllum og
reisa þar aftur, það \»r allt flutt á
vögnum alla leið. Viðunum fleytt yfir
Markarfljót og Þverá, minnir mig. Hann
hafði látið smið reikna hve margir hest-
burðir mundu verða úr því. Þeir skiptu
víst allmörgum hundruðum. En ekki
þurfti til þessað taka. Hann og Eyfelling-
ar gerðu svo við veginn í samlögum, að
vögnum varð viðkomið.
Og það var þó enginn smákofi, 24 álna
langt og 14 álna breitt íbúðarhús og víst
5 álnir undir loft, allt úr besta rekaviði,
þungunt og þéttum. Ég gisti í því eina
nótt fyrir 10 árum. Þorvaldur bóndi
hafði það eingöngu fyrir gesti, tók þar á
móti þeim hvort heldur var á nóttu eða
degi með'sinni alkunnu rausn. En hafðist
sjálfur við með fólk sitt allt í moldarbæ
þeim, er jörðinni fylgdi. Innanstokks-
munir allir í húsinu voru úr mahogni og
rauðavið, úr hafskipum, er brotið hafði
austur í Meðallandi, að mig minnir, og
hefðu fáir ráðist í aðrir en Þorvaldur að
koma því þaðan á hestum.
Ætla verður að nokkuð af rekavið
þeim, sem byggt var úr á Þorvaldseyri
a.m.k., hafi rekið a fjörur Eyfellinga, og
er þá Ijóst, að þar hefur stundum borið
að landi verðmætar spýtur og eðlilegt að
réttur eigandi vildi njóta. Sýslumaður
leit svo á að það nálgaðist beinan
þjófnað að taka til sín af annarra reka
þar sem Ijóst væri hver ætti rekann .
Hins vegar hefur hann mætt sterkri
andúð og verulegri samheldni þegar
hann fór að vinna að þessum málum og
þá auðvitað fundist því brýnni þörf að
láta hvergi undan síga en „reyna að
venja Eyfellinga af rekaviðartraustatak-
inu“, eins og Björn orðaði það.
Frásögn Sigurðar í Skarðshlíð er
merkileg heimild í þessu máli en það á
fyllilega við um hana" að jafnan er
hálfsögð sagan er einn segir frá.“ Því er
það alltof glannalegt að birta hana eins
og gert var í DV.
H.Kr
Karl Gunnarsson:
Sæluhúsið á Smjörvatnsheiði
■ Eftir að hafa lesið í Tímanum ferða-
sögu Halldórs Ásgrímssonar alþingis-
manns um ferð yfir Smjörvatnsheiði og
um sæluhúsið þar, datt mér í hug að skrifa
fáar línur.
Um leið og ritsíminn kom til Seyðis-
fjarðar var lögð símalína yfir heiðina og
sama sumar var sæluhúsið byggt. Veggir
hússins voru hlaðnir úr símastaurum,
þak klætt timbri og tjörupappa - járnvar-
ið. Sæluhúsið var þiljað í tvennt, annar
helmingur fyrir hesta, en í hinum voru
tvö rúmstæði og" kolaofn.
Björn Jónsson, þá ungur maður á
Fossvöllum, sem sá um eftirlit og við-
gerðir á símalínunni ásamt Norðmanni
fyrsta veturinn (1907), sagði að gott
hefði verið að koma í sæluhúsið í
stórhríðum, því þar var hægt að hafa
góðan hita.
Fljótlega kom í ljós, að erfitt yrði að
viðhalda stauralínu á Smjörvatnsheiði
og var þá línan tekin þaðan og lögð út
Jökulsárhiíð yfir í Fagradal til Vopna-
fjarðar. Á þessum árum var Smjörvatns-
heiði talsvert farin af ferðamönnum og
þess vegna var skilið eftir nokkuð af
staurum til að vera vegvísar, enda lítið
um hlaðnar vörður.
Oft reyndi ég að gott var að vita af
þessum staurum, þegar veður breyttist
til hins verra, þegar ég átti leið yfir
heiðina og svo mun flestum hafa fundist
sem leið áttu þar yfir.
Það mun hafa verið árið 1937 eða 8,
^sem þeim Helga Gíslasyni, bónda á
Hrappsstöðum og Ragnari Gunnarssyni,
íbónda á Fossvöllum, var falið að reisa
.við þá staura, sem fallið höfðu og rétta
Iþá, sem voru farnir að hallast, sem þeir
;gerðu og mættust þeir við Beinavörðu á
jmiðri leið.
Síðan hefur enginn staur verið lag-
færður, og væri gotf ef ferð hins duglega
þingmanns yrði til þess, að þessum
vegvísum yrði viðhaldið og sæluhúsinu,
sem gæti þá orðið skemmtilegur minn-
isvarði um þá glæsilegu framkvæmd sem
síminn var á sínum tíma.
Haustið 1924 kom ég fyrst í sæluhúsið
í fylgd með eldri bróður mínum, og
mættum þar Hrappstaða-bónda með
fjárrekstur er austur átti að fara, en við
færðum honum Vopnafjarðarfé úr Jök-
ulsárhlíð. Var þá farið þakjárnið af hluta
afþakinu,ogum 1930 varallt járn fokið.
Næstu árin fór eitt og eitt borð að
Frambjóðendur til Alþing-
is eru nú murgir hverjir á
kosningafcrðalögnm um
kjórdtrmi tín, haldandi
fundi með kjoscndum,
ttuðningsmónnum og
óðrum. í Reykjavik og á
Reykjanesi ukjasl ferðir
frambjóðendanna tiltölu-
lega auðveldlega. Óðni
máli gcgnir í dreifbýlis-
kjördxmunum eins og
myndimar úr kosninga-
ferðalagi frambjóðenda
Kramsoknarflokksins á
Auslurlandi bera glóggt
vitni um.
Frambjódendur ð ferð yfir Smjörvatnshelöi:
FERÐflST fl SNJÓSLEÐUM
0G TVEIMUR JAFNFUÓTUM
losna, en fram til 1944 var lítið verk að
laga það þegar ég átti leið þar um, enda
gott að standa af sér skúrir, ef bíða þurfti
smástund.
Fljótlega eftir að sæluhúsið var byggt
fóru að heyrast sögur um að furðuverur
væru þar á ferð, svo ætla mætti að flciri
en venjulegum mönnum þætti þar gott
skjól að fá. Eru mér minnisstæðastar
tvær slíkar sögur, sem ég heyrði ferða-
menn segja, er þeir komu af heiðinni og
gistu á Fossvöllum.
Fyrst skal aðeins lýst staðháttum, þar
scm sæluhúsið stendur, en það var byggt
á melöldu og rennur Kaldá þar í sveig,
svo farið var yfir hana tvisvar þegar
komið var að norðanmegin á leið til
Fossvalla og heita það Vaðlar, þar sem
farið var yfir ána.
Það var um haust, að tvær konur
komu af heiðinni og báðust gistingar.
Þegar í stofu kom segir önnur konan:
„Ég held ég fari nú ekki fleiri ferðir yfii
Smjörvatnsheiði".
- Nú var ekkí besta veður á henni? -
var hún spurð.
- Jú, en ekki var nú skemmtilegt, að
þurfa að keyra blessaða hestana áfram
til að komast undan þessari voðalegu
ófreskju, sem kom veltandi á móti
okkur, þegar við ætluðum út að sæluhús-
inu, og elti okkur svo langt austur á
heiði.
Aðspurðar hvernig þetta hefði litið
út, sögðust þær vita það eitt, að þetta
hefði verið stórt skrímsli, og þær hefðu
orðið svo hræddar, að þær hefðu þess
vegna ekki þorað að draga úr ferðinni til
að skoða það, enda dauðhræddar um að
það næði þeim.
Aðra sögu, sem ég heyrði sagða af
þessu skrímsli, sagði bóndi úr Vopna-
firði. Hann kom yfir heiðina á góu ög
gekk á skíðum og var á leið til Seyðis-
fjarðar. En frásögn hans var á þessa leið:
„Þegar ég kom að Beinavörðu stans-
aði ég augnablik og hugsaði að best væri
að líta inn í sæluhúsið, ef hægt væri að
setja sig niður þar smástund. En um leið
og ég beygði að húsinu kom á móti mér
stórt ferlíki, og í fljótu bragði var ekki
gott að gera sér grein fyrir lögun þess,
en það virtist velta áfram."
Og þrátt fyrir að bóndi var hinn
röskasti maður var lengi tvísýnt um að
hann hefði undan skrímslinu, svo fór
það hratt. Þó dró heldur í sundur með'
þeim þegar austur á heiðina kom, og
hvarf þá sýnin þegar kom austuT á
Fjórðungsöldu. En aldrei dró bóndi af
ferðinni fyrr en hann kom í Fossvelli.
Að lokinni frásögn af þessari ógnarsýn
bætti hann við: „Ég held ég tæki nú
heldur krók á leið mína, en lenda í svona
aftur."
Beinavarðan er vel hlaðin varða og
talin á miðri Smjörvatnsheiði. Vestur
frá henni eru Smjörvötnin, sem talið er
að silungur sé í. í Beinavörðunni er
leggur af stórgrip og var það venja, að
hagyrðingar skildu þar eftir vísu, þegar
þeir áttu leið um. Heyrði ég talað um
vísur eftir Árna frá Múla, Helga á
Hrappsstöðum og fleiri, og þótti
skemmtun þeim sem um heiðina fóru.
Karl Gunnarsson