Tíminn - 26.06.1983, Blaðsíða 8

ð
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn.
Framkvæmdastjóri: Gisli Sigurósson. Auglýsingastjóri: Steingrímur Gislason.
Skrifstofustjóri: Ragnar Snorri Magnússon. Afgreiðslustjóri: Sigurður Brynjólfsson.
Ritstjórar: Þorarínn Þórarinsson, Eiías Snæiand Jónsson. Ritstjórnarfulltrúi: Oddur
V. Ólafsson. Fréttastjóri: Kristinn Hallgrímsson.
Umsjónarmaður Helgar-Timans: Atli Magnússon. Blaðamenn: Agnes
Bragadottir, Bjarghildur Stefánsdóttir, Friðrik Indriðason, GuðmundurSv. Hermannsson,
Guðmundur Magnússon, Heiður Helgadóttir, Jón Guðni
Kristjánsson, Jón Ólafsson, Kristin Leifsdóttir, Samúel Örn Erlingsson (íþróttir), Skafti
Jónsson, Sonja
Jónsdóttir, Þorvaidur Bragason. Útlitsteiknun: Gunnar Trausti Guðbjörnssson. Ljós-
myndir:
Guðjón Einarsson, Guðjón Róbert Ágústsson, Árni Sæberg. Myndasafn:
Eygló Stefánsdóttir. Prófarkir: Kristin Þorbjarnardóttir,
Maria Anna Þorsteinsdóttir, Sigurður Jónsson. Ritstjórn skrifstofur og auglysingar:
Síðumúla 15, Reykjavík. Simi: 86300. Auglýsingasími 18300. Kvöldsímar: 86387 og 86392.
Verð í lausasölu 18.00, en 20.00 um helgar. Áskritt á mánuði kr. 210.00.
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans. Prentun: Blaðaprent hf.
Forsjá frem-
ur en kapp
■ Eri'iöleikar sjávarútvcgsins eru ótvíræðir og er nær sama á
hvaða þætti þeirrar atvinnugreinar er litiö, hnignun nytjastofna og
minnkandi afli blasa hvarvetna viö. Seni stendur virðist ástandiö
best hjá þeim sem gera út á rækju og humar. Loönustofninn var
svo hætt kominn að stööva varð veiöar, en vonandi er hann nú á
uppleið. Karfaveiöi hefur verið allgóö, en nú eru frystihúsin að
hætta að taka viö þeim fiski til vinnslu vegna markaösöröugleika.
Síldvciði fyrir Austur- og Suöurlandi hefur vcriö að glæðast og
veriö góö búbót undanfarin ár en söluhorfur eru nú slæmar og
telur framkvæmdastjóri Síldarútvcgsnefndar lítt fýsilegt að' veiða
og verka síld þegar kemur fram á haustiö.
Alvarlegast horfir þó með þorskinn. Hvort seni um er að kenna
ofveiði, loönuleysi eöa köldum sjó er staöreyndin sú, aö
þorskstofninn fer minnkandi að niagni og stærð einstaklinga.
Veiðiskip og veiðarfæri hafa aldrei veriö stærri og tæknilega
fúllkomnari en nú. Samt eöa kannski þess vcgna, minnkar
heildaraflinn. Þetta veldur mönnum aö vonum miklum áhyggjum
og Ijóst er að minnka verður sóknina hvernig sem að því veröur
staðiö.
Hitt er nieö öllu óskiljanlegt hvernig stendur á því að eftir því
sem tækin vcröa fleiri og fullkomnari hrakargæöum þess fisks sem
unninn er. Það eru undarlegar og slæmar fréttir að á síðasta ári
lóru aöeins 35% af þorskaflanum í frystingu. En frysti fiskurinn
er sá sem best gefur af sér og bestur markaöur er fyrir. Um
skreiöarverkun þarf ekki að liafa mörg orð eins og ástatt er og
saltfiskmarkaöir eru misjafnlega hagkvæmir.
Það er eins og fyrri daginn að magnið viröist skipta meira máli
en gæðin. Sjávarútvegsráðuncytiö og sölusamtök sjávarafurða
hafa beitt sér mjög fyrir auknum gæðum sjávarafla og vonandi
tekst aö koma þessum málum í viðunandi horf. Sé vel á málum
haldiö þarf verðmæti afurðanna ekki að minnka að sama skapi og
aflinn.
Á sama tíma og gönguleiðir þorsksins eru girtar neturn og
stórvirkar botnvörpur gleypa í sig allt kvikt á stórum svæðum eru
skaðminni og ódýrari veiðarfæri bannfærð. Hér er fyrst og fremst
átt við dragnót sem menn komu sér saman um fyrir mörgum
áratugum að væri hinn mesti skaðvaldur á uppeldisstöðvum þorsks
og ýsu. Þetta var rétt en er það ckki lengur.
Guöni Þorsteinsson fiskifræðingur skrifaði nýlega grein um
dragnótina, sem hann telur að geti jafnvei orðið veiðarfæri
framtíöarinnar. Hann bendir á að dragnótin sé ekki það
skaðræðisveiðarfæri sem menn láta. Hún ferekki illa með botninn
og með réttri möskvastærð drepi hún ekki ungviði. Fiskur scm
veiddur er í dragnót er gæðavara sem fcr öll til manneldis,
skemmist ekki í veiðarfærum og dragnótabátar landa skömmu
eftir að aflinn er innbyrtur. Dragnótaveiðar eru stundaðar á
tiltölulega litlum bátum og olíueyðsla er mun minni en við aðrar
veiðar.
Þá er ótalið að dragnótin er það veiðarfæri sem bcst hentar til
að veiða vannýtta stofna, en verðmikla. Það er einkum kolinn sem
er dýr fiskur og nægur markaður fyrir. Kolinn gengur á
hrygningarstöðvar á sumrin við Suðurströndina og í Faxaflóa og
er þá auðveiddur, og með tiltölulega litlum tilkostnaðí. Einnig
kemur vel til greina að veiða þorsk og aðrar fisktegundir t' dragnót.
Hægt er að fylgjast með veiðunum og ef í Ijós kemur að ungviði
er drepið, sem fiskifræðingurinn telur ckki hættu á, er eins auðvelt
að loka svæðum eins og gert er þegar óhóflega er drepið af
þorskseiðum í rækjutrollum.
Þeir, sem helst halda við draugasögunum um dragnótina, eru
einatt þeir aðilar sem draga morkinn netafisk úr sjó og skilja eftir
ótilgreindan fjölda af drauganetum og þeir sem moka smáfiski út
um lensportin.
íslendingar verða að læra að gæðin skipta meira máli en magnið
og að draga úr sókn í ofnýtta stofna og haga útgerð sinni af meiri
forsjá en kappi. Ábendingar Guðna Þorsteinssonar eru allrar
athygli vcrðar og gætu leitt til meiri verðmætasköpunar í útgerð
með niun minni tilkostnaði. OÓ
■ Síðustu tvær eða þrjár vikurnar hefur átt sér stað nokkuð
áköf cn heldur jafnvægislítil umræða um neysluvörur íslensks
landbúnaðar og vinnslu- og sölukerfi þeirra. Kveikjan var
aðeins neistar er hrutu af smávægilegum árekstrum vegna
misgengis í kcrfinu og meðferð tveggja smágreina þessa trés
- cggja og jógúrtar. En þó cru þetta neistar af stærri eldi sem
oftast cr aö mestu falinn sem glóð í hlóðum, en blossar gjarnan
upp við minnsta físigust, og gjarnan er blásið að í nafni
ncytenda landbúnaðarvara, en á sér þegar dýpra er skyggnst
önnur lungu sem því mcira eru þanin sem'á umræðuna Ifður,
eins og Ijóst hefur orðið af skrifum í blöðum síðustu dagana.
Þar er lítt minnst á kveikjuna - eggin og jógúrtina - heldur
allt vinnslu- og dreifikerfið. fclagsgrunn þess og löggjöfina
scm það byggist á. Falla þá gjarnan stór og þung orð, og öll
umræðan fer í gamalkunnan farvcg, sem rekja má allt til þcirra
pólitísku átaka, sem urðu í öndverðu um félagslega skipan
þcssara mála fyrir fjórum cða fimm áratugum.
Varðaðurvegur — eða
happa- og glappaleið
Þá tókust fylkingar á um það, hvort hcfja skyldi skipulega
og félagsbundna sókn innan lagaramma aö þeim markmiðum
að fella mcðfcrð varanna í vinnslukerfi cr stæðist hcilbrigðis-
kröfur samtímans og miðaöi að æ meiri fjölbreytni og gæðum
og henni skilað með viðhlítandi eftirliti á borð ncytenda í
hraðvaxandi þéttbýli fyrir samræmt kostnaðarvcrð, eöa þessi
neyslumál látin þróast cftir happa- og glappaleið frá því stigi,
er mjólkin var flutt á matborö neytcnda, eins og hún kom úr
fjósum, og sömuleiðis kjötið bcint af heimablóðvelli eða úr
frumstæðum sláturhúsum á sama borð. Að sjálfsögðu hefði
margt færst smátt og smátt til betri vegar, þótt engin
afurðasölulög hefðu vcrið sett og ekkert altækt vinnslu- og
drcifingarkcrfi komist á laggir þá þegar í þeim stakki. En sú
óskipulega handahófsþróun hefði orðiö ncytendum dýr og
vafalaust með hættulegum heilbrigðisáföllum, og því vcrður
vart neitað, að sú leið sem farin var, hcfur sniðið þessum
málum stakk, sem hefur vcitt og veitir neytendum - þjóðinni
allri - ómetanlegt öryggi um heilnæmi, gæði, fjölbréytni og
vcrðlag þessara mikilvægustu neysluvara, og hefur nú staðið
nær hálfa öld.
á borð við þá sem geisað hefur síðustu vikurnar - og úrlausnin
yrði fljótvirkari, betri og hagfelldari báðum aðilum.
En þennan samstarfsvettvang hefur því miður vantað og
vantar enn. Nú væri þaö veróugt verkcfni þessara tveggja
fylkinga, sem eru þegar betur er að gáð í raun ein og hin sama
og hafa sömu hagsmuni, a.m.k. núorðið, að koma fótunum
undir þetta samþing. Það ætti að gera með því að bændasam-
tökin - eða framleiðsluráð þeirra - og neytendasamtökin
mynduðu með sér samstarfsráð og byndu það eðlilegum
starfsreglum. Þetta samstarfsráð fjallaði síðan um meðferð
vörunnar, vinnslu, vörutcgundir, umbúðir, vörugæði og
innbyrðis vcrðskiptingu milli vöruflokka, cinnig dreifingu og
merkingu vara. hollustu- og heilnæmiskröfur og tækju til
athugunar ábendingar sem bærust að í fjölmiðlum eða frá
almennum ncytcndum.
Væri vel að þessu máli staðið og unnið af einlægni af beggjá
hálfu held ég að árangurinn léti ekki á sér standa.
Eggjastríð og jógúrthnútur
Eggjastríðið sem geisað hefur síðustu vikur hefur að
ástæðulausu verið notað scm skotgröf til árása á framleiöslu-
ráð landbúnaðarins, og því veriö haldið fram að ráðið væri að
seilast til einokunar á þessari vöru neytendum til stórtjóns og
búgreininni til ófarnaðar. Ráðið hefur vafalaust ekki haft neitt
frumkvæði í þcssu máli lieldur meirihluti samtaka eggjafram-
leiöenda snúið sér til þess í því skyni að koma skipan á þessi
mál innan vébanda landbúnaðarins. Framleiðsluráðið má
heldurekki blandasér íþetta borgarastriðoggerirþaðvarla.
Hins vcgar hefur svo kynlcga brugðið við, að talsmenn
ncytenda - annað hvort fulltrúar samtaka oða sjálfskipaðlr -
hafa ýmsir hverjir snúist hvatvíslega til varnar því ástandi sem
er í stað þess að setja fram hugmyndir um nýja skipan þcssara
mála í þágu neytenda. Öllum neytendum má þó Ijóst vera, að
ástandið í meðferð og sölu eggja og alifugla er óviðunandi frá
sjónarmiði neytenda. Þar er ekkert haldbært vöruniat, ckkert
eftirlit með því að geymsla eða aldur sölueggja sé með
viðunandi hætti. Þetta er einkum stórhættulegt þegar offram-
lciðsla á sér stað. Engin opinbergæðaflokkun alifuglakjöts er
heldur til. Egg eru vafalaust vandmetin í gæðaflokka, og því
verður eftirlit með fóðrun að koma til svo að tryggð verði þau
efnagæði eggja sem lágmark má kalla. Þessi gæði eru mjög
Sameiginlegt vöruráð
bænda og neytenda
mnndi leysa hnúta
en ekki nerða þá
Sé málið skoðað af sanngirni held ég að flestir kornist að
þeirri niðurstööu, að engin löggjöf um framleiðslu og meðferð
mikilvægustu matvæla hafi í raun gefist eins vel til hagsbóta
neytenduni jafnframt því að vera framleiðendum í scnn
réttarbót og aðhald. Á þeim félagsvcgum sem þarna voru
varðaðir hafa orðið svo miklar og stórstígar framfarir, að
íslendingar standa nú jafnfætis þeim þjóðum sem best gera í
neyslumeðfcrö landbúnaðarvara. Þcgar þcssi mál bcr nú á
góma mcð gamalkunnu uppþoti hljóta ncytcndur að spyrja
sjálfa sig: Hcfðu þcssi mál staðið eins vel og raun ber vitni, cf
tilviljunarlciöin hefði vcrið valin þegar mcst var deilt um
þessar lciðir á krossgötunum fyrir nærfelt hálfri öld? Þótt
cnginn viti mcð vissu hvernig farnast hefði á þeirri lcið scm
ckki var valin. hcld ég að fráleitt sé að svara spurningunni með
jákvæðri fullyrðingu.
Þótt þctta leiðarval hafi orðið bændum og landbúnaði mikil
lyftistöng, cr þó vegferðin ncytendum cnn mikilvægari, en
bcst cr hún þó vegna þess að hún var og er báðum hagfelld,
og þcss vcgna heíur hún staðist svo vel tímans tönn og tekið
minni brcytingum cn æskilegt hefði verið.
En umbóta er ætíð þörf
Og þar komum við að kjarna málsins. Góð skipan þarf ekki
síður hagræðingar og brcytinga við en vandræðabarn hjá þjóð
scni í raun sækir fram. Þcss vegna verða augu manna jafnan
aö vcra opin fyrir umbótum. og í þcssum cfnum ciga
ncytcndur vissulcga öðrum fremur að hafa frumkvæði.
Gagnrýni cr þörf og góð, en hun cr ckki líkleg til mikils
árangurs cf hún snýst þegar í fyrstu atrcnnu í hatrammar
ásakanir cða illvígar deilur milli þcirra scm mcst cr um vert að
vinni saman að úrbótum’og verða að vinna saman ef árangur
á að nást. hvcrsu scm orð hafa fallið á hcitum dögum.
Þaö cr auðvitað rétt aö þctta mikilvæga vinnslu- og'
drcfingarkcrfi hefir ofurlítið bcina samkeppni á markaði. Það
má telja ofurlítinn galln. en menn mega ekki láta hann vaxa
sér svo í augum, að þeir rífi allt húsið ofan af sér ogstandi á
bcrangri. Galla sámkeppniscklunnar má bæta og meira cn það
mcð réttri samvinnu neytenda og framlciðenda. Sú samvinna
hcfur lengi vcrið í gildi um verðlag búvara. og reynst býsna
vel þótt hún hafi auðvitað ekki reynst áfallalaus. En meira þarf
til. Neytcndur þurfa að hafa almcnn traust og virk samtök. og
þegar þau vilja koma fram breytingum á neyslumarkaðnum,
til að myndu í fjölbreytni eða umbúðum neysluvara. er rétta
leiðin auðvitað sú, að samtök framleiðcnda og neytenda
ræðist við utn málið á réttum samræðuvcttvangi. Takist ekki
samkomulag og úrbætur þar en upp komi þvergirðingur af
annars hvors hálfu má scgja að kominn sé tími til að reiða
svcrðin í orðaskaki og freista þess að láta barnið fæðast með
ósköpum. cn fyrr ckki. En ég er sannfærðúr um að væri þcssi
háttur á hafður kæmi í mörgum tilfellum aldrei til orrahríðar
misjöfn, og oft af vanefnum. Alkunn cr sagan af stórhænsna-
búseigandanum, sem keypti egg frá smábúi eða sveitabæ
handa sjálfum sér. Hann vissi hvcrnig í pottinn var búið.
í hita orrustunnar hefur því verið haldið fram, að lcggja
þyrfti smábúin niður cn hafa fá bú og heljarstór til ódýrrar
framleiðslu. Engin haldbær rök er hægt að leiða að því að lítil
hænsnahú séu óhagkvæmari cða skili verri vöru nema síður
sé. Hér á hið sama við og um smáiðnað. .Flestir tclja hann
sjálfsagðan og hagkvæman bæði þjóð og einstaklingum, og þar
gctur orðið aðstaða til góðra og náinna viðskipta milli
framleiðanda og neytanda, þar sem ncytandinn getur oft
metið sjálfur gæði og verð vörunnar.
Undanfarin missiri hefur sú orðið raunin, að birgðir cggja
hafa safnast, og síðan er þeim skellt á niarkað með góðum
afslætti. Þctta er þó ekki kallað annar eða þriðji flokkur. Þetta
cr mjög misjöfn vara, enda aldur hvergi skráður, og cnginn
veit um gcymsluna. Hið sama má segja um alifuglakjötið.
Neytendur sem gera ákveðnar gæðakröfur til matvæ.la í
þjóðfélagi nútímans hljóta að telja þctta óviðunandi. Hvað
sem segja má um eina dreifingarstöð og eitt verðlag verður
þessi meðferð að breytast til hins bctra. Þessar vörur eru
stórvaxandi þáttur í mataræði neytenda.
Ég get ckki bctur séð en alifuglabændur gætu nýtt sér
fyrirmynd garöyrkjuliænda, sem hafa með traustum sam-
tökum skipað sínum vörusölumálum til sameiginlegs og betri
vcgar, þar scm varan er flokkuð og mctin til verðs og gæða.
Mcð meiri íhlutun neytenda er þetta góð fyrirmynd.
Jógúrtmálið svonefna cr í sjálfu sér svo miklir smámunir að
varla er um þaö talandi, cn þá er það kannski sjónauki til hærri
hnjúka. Það er táknrænt um þá smáhnúta sem sameiginlegt
vöruráð neytenda og framlciðcnda ætti og mundi leysa
hljóðalaust. Þar koma umbúðir til sögu. Þess þurfa neytendur
auðvitað að gæta vel að ckki sé óhóflega eytt í þær. Það er
neytendamál nær cinvörðungu.
Ég licld að vegagerð milli neytenda og framleiðenda
íslenskra landbúnaðarvara sé nú eitthvcrt mikilvægasta úrræði
til nægilegs samlyndis. cn umræðurnar að undanförnu hafa
hins vegar líkst rallfcrðum ökukappa um gróið land. Sameigin-
. legt vöruráð mun hins vcgar vinna græðistarf sem nú kallar að
og gæti oröiö upphaf nýrrar og betri tíðar - og nýrrar
framfarasóknar í fæðumálum þjóðarinnar.
Andrés
Kristjánsson .. $
skrifar