Tíminn - 18.12.1983, Qupperneq 9

SUNNUDAGUR 18. DESEMBER 1983
9
menn og málefni
Hvers vegna varð Jónas Jónsson
ekki forsætisráðherra árið 1934?
■ {bók Vilhjálms Hjálmarssonar um
Eystein Jónsson er m.a. sagt frá
stjórnarmynduninni 1934, sem þótti
söguleg m.a. vegna þess, að Jónas
Jónsson varð ekki forsætisráðherra
eins og margir áttu von á þá.
í ritdómum, sem birzt hafa um
bókina bæði í Morgunblaðinu og Þjóð-
viljanum, er frásögnin af þessum at-
burði gerð sérstaklega að umtalsefni,
og í því sambandi rifjuð upp sú
fullyrðing leiðtoga Alþýðuflokksins, að
þeir hafi gert það, vegna tilmæla
þingmanna í Framsóknarflokknum, að
hafna Jónasi sem forsætisráðherra.
Mér finnst rétt í tilefni af þessu að
rifja örlítið upp kynni okkar Jónasar
Jónssonar frá sumrinu 1934, en ég
hafði þá nýlega hafið blaðamennsku
við Nýja dagblaðið og Tímann og
hafði það með höndum að skrifa
pólitískar fréttir. Sökum þess átti ég
náin skipti við Jónas Jónsson flesta
daga, sem hófust oftast með því að
hann hringdi til mín snemma morguns
til að ræða um verkefni dagsins, sem
var framundan. Að sjálfsögðu bar þá
dægurmálin mest á góma, m.a. stjórn-
armyndunina.
Áður en ég vík að því finnst mér rétt
að bregða upp mynd af því, hvernig
viðhorfið í stjórnmalunum var eftir
þingkosningarnar 1934.
Bráðabirgðastjórn hafði farið með
völd síðustu sjö mánuðina. Stjórn
Ásgeirs Ásgeirssonar hafði beðizt
lausnar í nóvember 1933, en enga
stjórn reyndist unnt að mynda og fól
Kristján konungur því stjórn Ásgeirs
að sitja framyfir kosningar, sem fóru
fram 24. júní. .
Efnahagserfiðleikar voru miklir af
völdum heimskreppunnar og fleiri
áfalla og höfðu hrannazt upp, m.a.
vegna þess, að stjórnin hafði ekki vald
til að takast á við þá.
Hrun vofði yfir landbúnaðinum og
atvinnuleysi magnaðist við sjávarsíð-
una.
Þessi aðstaða krafðist þess að ekki
drægist að mynda nýja stjórn eftir
kosningarnar.
Framsóknarflokkurinn og Alþýðu-
flokkurinn höfðu gefið til kynna fyrir
kosningarnar, að þeir myndu taka
höndum saman að þeim loknum,
ef þeir fengju meirihluta á þingi.
Úrslitin urðu þau, að þeir fengu 25
þingmenn kosna af 49 alls. Þetta
tryggði þeim meirihluta í sameinuðu
þingi og annarri deildinni, en í hínni
deildinni var úrslitavaldið í höndum
utanflokkamanns, Ásgeirs Ásgeirsson-
ar. Starfhæf stjórn varð ekki mynduð,
nema með stuðningi eða hlutleysi
hans.
Jónas Jónsson var óumdeilanlega
sigurvegari í kosningunum, því að þær
snerust mjög um klofninginn, sem
hafði orðið í Framsóknarflokknum.
Úrslit kosninganna sýndu, að Jónas
hafði farið með fullan sigur af hólmi.
Alþýðuflokkurinn leit hins vegar
svo á, að hann væri ekki síður sigurveg-
arinn en Jónas. Hann bætti við sig
verulegu fylgi og fékk 10 þingmenn
kosna, en hafði fengið fjóra þingmenn
kjörna í kosningum árið áður.
Næstum engu munaði á fylgi hans og
Framsóknarflokksins. Framsóknar-
flokkurinn fékk 11.377 atkvæði, en
Alþýðuflokkurinn 11.269.
Sigurinn fyllti Alþýðuflokkinn mikl-
um sóknarhug. Það bættist svo við, að
í kosningunum hafði nýr keppinautur
hans, Kommúnistaflokkurinn, færzt í
aukana. Hinir sigurglöðu foringjar Al-
þýðuflokksins settu sér það markmið í
næstu kosningum að verða stærri
flokkur en Framsóknarflokkurinn og
hrista jafnframt af sér kommúnistana.
Eftir það yrðu þeir óumdeilanlega
aðalandstæðingar Sj álfstæðisflokks-
ina.
Það kom oft í ljós hjá Jónasi, þegar
við ræddumst við um þessi mál, að
hann taldi stjórnarsamvinnu við Al-
þýðuflokkinn ekki álitlega undir þess-
um kringumstæðum. Flokkurinn yrði
baldinn og erfiður bandamaður, eins
og líka átti eftir að koma á daginn,
þegar hann sendi Framsóknarflokk-
num hinn svokallaða þriggja mánaða
víxil haustið 1936, en samkvæmt hon-
um hótaði Alþýðuflokkurinn að rjúfa
stjórnarsamstarfið innan þriggja mán-
aða, ef ekki væri áður búið að fallast á
kröfur hans, m.a. víðtæka þjóðnýt-
ingu.
Þá leizt Jónasi ekki heldur á að eiga
örlög stjóniaiimiar undii urslitavaldi
Ásgeirs Ásgeirssonar, einkum þó ef
hann yrði forsætisráðherra. Þeir voru
engir vinir. Ásgeir mun hins vegar hafa
gætt þess að hyggindum sínum að hafa
sig lítið í frammi í þeirri deilu, sem reis
um hugsanlegan ráðherradóm Jónas-
ar. Vafalítið var þó, hvar hann stóð.
Jónas hafði vitneskju um það fljótt
eftir kosningarnar, að Alþýðuflokkur-
inn var mófallinn því að hann yrði
forsætisráðherra.
Það mátti skilja á Jónasi, að það
væri í samræmi við úrslit kosninganna,
að hann myndaði stjórnina.' En jafn
áberandi var hitt, að hann taldi sigur-
inn leggja sér þá skyldu á herðar, að
vinna að því framar öðrum að mynduð
yrði starfhæf stjórn. Annars færi sigur-
inn forgörðum og íhaldið tæki við.
Einmitt vegna sigursins hvíldi hér
meiri skylda á honum en nokkrum
öðrum.
Fyrir því yrðu persónuleg sjónarmið
að víkja, ef þörf krefði. Miklar per-
sónulegar deilur í upphafi mættu ekki
setja svip á samstarfið og veikja trú
manna á það.
Þáttur Vilmundar
Jónssonar
Ég man ekki hvað stjórnarmyndun-
arviðræður voru langt komnar, senni-
lega hefur verið langt komið að ná
samkomulagi um málefnasamning, en
ráðherravalið var eftir, þegar Jónas lét
orð falla við mig eitthvað á þessa leið:
Við vorum að tala saman, við Vil-
mundur, og ég held að hann hafi
sannfært mig um það, að hvorugur
okkar ætti að vera í stjórninni.
Því miður man ég ekki nákvæmlega
rökin, sem hann færði fyrir þessu.
Eitthvað voru þau á þá leið, að sam-
vinna flokkanna yrði erfið, eins og allt
væri í pottinn búið, báðir væru þeir
Vilmundur ráðríkir og stórhuga og
óvíst hvernig þeim lynti saman, kraftar
þeirra myndu nýtast bezt, ef þeir stæðu
að baki þeim mönnum, sem væru í
ráðherrastólunum. Þá þyrfti að huga
að kosningum, því að þær gætu orðið
skammt undan.
Margt fleira var nefnt, sem ég man
svo óglöggt, að ég treysti mér ekki til
að reyna að hafa það eftir.
Það var ekki óeðliiegt, að Jónas
Jónsson ræddi um þessi mál við
Vilmund, því að Vilmundur var sá
maður, er leiðtogar Alþýðuflokksins
höfðu sameinazt um sem ráðherraefni
flokksins, eins og þeir Héðinn Valdi-
marsson og Stefán Jóhann Stefánsson
hafa sagt frá í ritum sínum. Vilmundur
var hins vegar ófáanlegur til þess að
verða ráðherra. Hann gat því rakið
það vel fyrir Jónasi, að hann teldi sig
ekki heppilegan til ráðherrastarfs.
Fleira kom líka til en að þeir Jónas
og Vilmundur væru helztu ráðherra-
efni flokka sinna. Jónas hafði boðið
Vilmundi landlæknisembættið og ráðið
hann í það haustið 1931.
Jónasi gekk tvennt til samkvæmt
því, sem hann hefur rakið í mikilli
grein, sem hann skrifaði um Vilmund
sumarið 1940 og bar nafnið: A public
gentleman. Hann taldi Vilmund lfkleg-
an til að reynast góður landlæknir, „en
ofan á þessar röksemdir bættist sú
staðreynd, að Vilmundur Jónsson var
talinn áhugasamur maður í yngsta og
veikasta flokki landsins", og „að þann
flokk skorti í fremstu varnarlínu menn,
sem hefðu sterka ábyrgðartilfinningu í
mannfélagsmálum".
Svo var þá komið sambúð Jónasar
og helztu leiðtoga Alþýðuflokksins, að
hann hafði lítið samband við aðra en
Jón Baldvinsson. Hinn aðalleiðtogi
Alþýðuflokksins, Héðinn Valdimars-
son, átti ekki lengur samleið með
Jónasi. Jónas Jónsson mun hafa talið,
að það myndi styrkja Jón Baldvinsson
að fá sterkan mann eins og Vilmund til
liðs við sig. Vilmundur myndi reynast
jafningi Héðins og jafnvel vel það.
Þannig hafði hann reynzt á ísafirði.
Jafnframt kann Jónas að hafa gert sér
vonir um, að hann gæti átt gott sam-
starf við Vilmund og bætt sér þannig
það, að Héðinn var genginn úr skaft-
inu.
Víst er það, að fyrst eftir að Vil-
■ Jónas Jonsson
mundur kcm til Revkiavíkur. ræddust
þeir oft við og greinilegt var, að Jónas
hafði mikið álit á Vilmundi.
Alþýðuflokkurinn
hafnar Jónasi
Hér skal ekki dæmt um, hvort
áðurnefnt viðtal þeirra Jónasar og
Vilmundar hafi haft varanleg áhrif á
Jónas en mér fannst það styrkja það
mat hans, að hann ætti ekki að sækjast
mikið eftir forsætisráðherraembætt-
inu, eins og málin stóðu, en ekki
heldur hafna því, ef það fengist án
verulegrar baráttu. Það mætti hins
vegar alls ekki leiða til þess, að sam-
starf flokkanna rofnaði, upplausn yrði
í landinu og íhaldið fengi völdin á
silfurbakka.
Álit mitt er það, að Jónas hafi verið
búinn að taka þá ákvörðun áður en
kosningar fóru fram á ráðherraefnum
flokksins í þingflokknum og miðstjórn-
inni að láta ckki stjórnarsamstarfið
bresta á því. hvort hann yrði ráðherra
eða ekki. Frá sjónarmiði hans hafi
kosningin á forsætisráðherraefni
flokksins einkum verið eins konar
könnun á fylgi hans.
Ákveðið var fyrirfram, að kosningin
í þingflokknum færi þannig fram, að
atkvæðatölur yrðu ekki birtar, aðeins
meginniðurstaða. Hún varð sú, að
Jónas hefði fengið yfirgnæfandi meiri-
hluta.
Bernharð Stefánsson segir í endur-
minningum sínum, að Jónas hafi feng-
ið 10 atkvæði, en þingmenn flokksins
vora 15. Bernharð telur ennfremur, að
þeir, sem ekki kusu Jónas, hafi verið
Jónas sjálfur, Bjarni Ásgeirsson, Einar
Arnórsson og Bernharð. Honum sé
hins vegar ekki fullljóst, hver fimmti
maðurinn hafi verið.
í miðstjórninni fékk Jónas öll at-
kvæðin.
Foringjar Alþýðuflokksins brugðust
fljótt við þessum úrslitum. Frá þeim
bárust þau boð, að Alþýðuflokkurinn
gæti ekki stutt Jónas sem forsætisráð-
herra. Jónas brást jafnskjótt við. Á
fundi þingflokksins næsta dag tilkynnti
hann, að hann gæfi ekki kost á sér. Þá
var Hermann Jónasson kosinn
forsætisráðherraefni flokksins.
Ég tel víst, að hefði Jónas neitað að
sætta sig við afstöðu Alþýðuflokksins,
hefði Framsóknarfiokkurinn staðið
næstum óskiptur með honum og
undantekningarlaust allir hinir yngri
þingmenn flokksins, en í þeim hópi
voru þeir Hermann Jónasson og Ey-
steinn Jónsson.
■ Vilmundur Jónsson
Hvað réði afstöðu
Alþýðuflokksins?
Þeirri sögu hefur verið haldiA tals-
vert á loft, að Alþýðuflokkurinn hefði
hafnað Jónasi vegna beiðni nokkurra
þingmanna Framsóknarflokksins.
Sá saga komst fyrst á kreik vegna
bréfaskipta, sem fóru milli Jónasar og
nokkurra leiðtoga Alþýðuflokksins
nokkru eftir stjórnarmyndunina. Það
er rangminni, sem kemur fram í
endurminningum Stefáns Jóhanns Ste-
fánssonar, að þessi bréfaskipti hafi átt
sér stað meðan á stjórnarmynduninni
stóð.
Ríkisstjórn Hermanns Jónassonar
tók við völdum 28. júlí, en samkvæmt
frásögn Héðins Valdimarssonar
(Skuldaskil Jónasar Jónssonar vlð
sósíalismann) barst 10 leiðtogum Al-
þýðuflokksisns bréf Jónasar um 20.
ágúst, en það var dagsett 8. ágúst. í
bréfi þessu gerir Jónas upp reikningana
við Alþýðuflokkinn vegna andstöðu
flokksins við hann.
Leiðtogar Alþýðuflokksins svöruðu
óstinnt og m.a. á þá leið, að Jónasi
hefði m.a. verið hafnað af
Alþýðuflokknum vegna þess, að
nokkrir þingmenn Framsóknarflokks-
ins hefðu beðið um það. Þeim var þá
vel kunnugt um þá andspyrnu, sem
Jónasi hafði verið sýnd við kosninguna
í þingflokki Framsóknarflokksins. Ef
til vill hafa einhverjir Framsóknar-
menn rætt um þetta við einhverja
leiðtoga Alþýðuflokksins.
Fyrst og fremst held ég þó, að það
hafi vakað fyrir leiðtogum Alþýðu-
flokksins með þessum söguburði, að
gera Jónasi gramt í geði með því að
vitna til þeirrar mótspyrnu, sem hann
hafi sætt í þingflokknum. Hún var
þeim líka nokkur styrkur.
Hitt er jafnvíst, að það var ekki
vegna beiðni einhverra Framsóknar-
manna, að Alþýðuflokkurinn hafnaði
Jónasi. Það var einvörðungu gert
vegna meintra flokkshagsmuna Al-
þýðuflokksins.
Foringjar Alþýðuflokksins höfðu
undir forustu Héðins Valdimarssonar
ætlað sér stóra hluti. Þetta hafði ekki
minnkað við það, að miklir ráðagerða-
menn eins og Finnbogi Rútur Valdi-
marsson og Vilmundur Jónsson höfðu
bætzt í hópinn. Sigur Alþýðuflokksins
í kosningunum 1934 og velgengni Al-
þýðublaðsins um þessar mundir undir
forustu Finnboga höfðu gert þá enn
meira stórhuga. í næstu kosningum
skyldi Alþýðuflokkurinn verða stærri
en Framsóknarflokkurinn og komm-
únistar gerðir óvígir. Áður hefur verið
minnzt á þriggja mánaða víxilinn.
Það þótti m.a. vænlegt til þess að ná
þessu marki, að þoka Jónasi Jónssyni
til hliðar. Jónas Jónsson hafði oft í
samstarfi þessara tveggja flokka „stol-
ið senunni", eins og það er kallað. Það
skyldi útilokað nú með því að koma í
veg fyrir ráðherradóm hans. Jafnframt
yrði það viss lítillækkun fyrir Fram-
sóknarflokkinn, að foringja hans væri
þannig hafnað. Til að réttlæta þetta
var þvi haldið fram, með nokkrum
rétti, að Jónas væri ráðríkur og gæti
því reynzt erfiður í samstarfi.
Það var ekki annað Ijóst en að Jónas
tæki því vel næstu árin, að stjórnar-
myndunin 1934 var viss persónulegur
hnekkir fyrir hann. Hann studdi stjórn-
ina ötullega og samvinna hans við
Hermann Jónasson og Eystein Jónsson
var góð allt til kosninganna 1937.
Sameiginlega unnu þessir menn að
góðum sigri Framsóknarflokksins þá,
en Alþýðuflokkurinn beið mikið
afhroð, því að of djarft hafði verið
siglt.
Eftir stjórnarmyndunina 1937 reit
Jónas ítarlega grein, þar sem hann
gerði grein fyrir því hvers vegna hann
varð ekki ráðherra. Hann sagði m.a.:
„Ég sagði flokksbræðrum mínum í
miðstjórn og þingflokki frá þessari
niðurstöðu, að stjórnarmyndun og
frjósöm umbótapólitík væri lífsskil-
yrði. Lýðræðisflokkarnir yrðu að láta
verkin tala. Framsóknarflokkurinn
ætti marga vel hæfa menn til að fara í
stjórn, bæði innan þings og utan.
Meirihluti lýðræðisflokkanna væri
veikur. Þyldi ekki deilur nema um
þýðingarmikil þjóðmál. Innan skamms
yrðu kosningar. Ef til vill yrði kjör-
dæmamálið tekið upp af íhaldi og
sósíalistum og landið gert að einu
kjördæmi. Þá myndi höfðatalan ráða.
Framsóknarflokkurinn þyrfti að hafa
eflzt svo á nýtilegum aðgerðum í
landsstjórninni og með því að vekja
þjóðina til meðvitundar um fegurð
frjálsmannlegs lífs, en andstyggð
íhalds og nazisma, að svarta stefnan
geti aldrei fengið yfirráð í þessu landi.
Þéssu var vel tekið. Framsóknar-
flokkurinn valdi tvo unga og óvenju-
lega álitlega menn í ríkisstjórnina.
Flokkurinn stendur fast með þessum
mönnum...
Það er alveg sérstaklega ánægjulegt
fyrir mig, að þeir menn, sem nú tóku
sæti í landsstjóninni, eru allt ungir
menn. Ég hefi frá því ég fór að eldast
haft mikla hneigð til að draga fram hlut
þeirra ungu og unna þeim þess að taka
snemma á erfiðum viðfangsefnum. Þau
tvö ár, sem liðin eru síðan ég fór úr
landsstjórninni, hef ég notað til að
skipuleggja Framsóknarflokkinn. Það
starf er að miklu leyti fólgið í þvíað
leita að mannsefnum til starfs, ábyrgð-
ar og áreynslu...
Gyðingar voru 40 ár á eyðimörkinni
áður en þeir fundu framtíðarheim-
kynni sín. Framsóknarflokkurinn hef-
ur verið þrjú ár á hættulegum vegum.
En nú er þeirri eyðimerkurferð lokið.
Framundan er landið, sem á að græða
ogbyggja".
Þórarinn Þórarinsson,
ritstjóri skrifar itti1