Tíminn - 05.04.1986, Blaðsíða 11

Laugardagur 5. apríl 1986
Tíminn 11
Ákvarðanir
Það verður að teljast kaldhæðni,
að nú á dögum skulum við stundum
bjóða heim sjúkdómum í stað þess
að berjast gegn þeim; og stundum
ræktum við þá beinlínis með okkur.
Venjur leiða oft til sjúkdóma, sem
hægt hefði verið að forðast. Þannig
eiga „náttúran, heppni og ræktun“
öll sinn þátt í því, að fólk fær
krabbamein, að sögn kunns bresks
sjúkdómafræðings, Richards Peto.
Hann bendir hins vegar á, að þegar
einstaklingar og opinberir aðilar
taka ákvarðanir, sem draga eiga úr
sjúkdómstíðninni, sé ræktunin það
eina, sem máli skiptir.
Enginn vafi leikur á því, að
ákvarðanir einstaklinga og opin-
berra aðila skipta miklu máli, þegar
sjúkdómar eru annars vegar. Rann-
sóknir í iðnaðarríkjunum hafa leitt í
ljós, að aðeins 15-20% af öllum
sjúkdómum læknast á sjúkrahúsum;
í hinum tilvikunum er það einstak-
lingurinn sjálfur, sem læknar þá.
Margir gera sér alls ekki grein fyrir
þessu, því að flestir telja læknavís-
indin fyrst og fremst búa yfir ráðum
til að lækna þá, sem sjúkir eru
orðnir, en ekki tækjum til þess að
koma í veg fyrir sjúkdóma. Þannig
horfa menn fram hjá eðlishvöt, visku
og venjum. Ellilífeyrisþeginn, sem
fer í hálftíma gönguferð á dag, gerir
sennilega meira fyrir heilsuna en
heilt glas af pillum gæti gert.
Iðnvæðingin hefur haft í för með
sér aðstæður, sem ógnað geta heilsu
manna. Mörgum finnst það tákn um
heimsmennsku að reykja, og sú
ánægja, sem ýmsir hafa sótt í áfengi,
og hömlulosunin, sem aðrir hafa sótt
í lyf, hafa margsinnis leitt til hjart-
veiki, krabbameins og ýmis konar
veikleika. Þar sem mörg löndin í
þriðja heiminum hafa tekið upp
venjur og siði manna í iðnaðarríkj-
unum, vex sjúkdómshættan í þeim
fyrrnefndu. Dr. H. Hansluwka, yfir-
tölfræðingur þeirrar deildar Al-
þjóðaheilbrigðismálastofnunarinn-
ar, sem fylgist með útbreiðslu tíðra
sjúkdóma og ástandi í heilbrigðis-
málum, segir, að telja megi nokkurn
veginn víst, að þegar meðalaldurinn
fer yfir 60 ár, verði krabbamein einn
af tíðustu sjúkdómsvöldunum og ein
að.aldánarorsökin.
Menn þurfa að temja sér heil-
brigðar lífsvenjur, en þær eru yfir-
leitt undir tvennu komnar: vali ein-
staklingsins og þeim valkostum, sem
stefna stjórnvalda í heilbrigðismál-
um færir einstaklingunum til viðbót-
ar þeim, sem fyrir eru.
Velja að deyja
fyrir aldur fram
Ekkert er betra dæmi um ofansagt
en reykingar. Um það bil fjórðungur
allra reykingamanna deyr fyrir aldur
fram. Flestir þeirra hefðu orðið 5 til
30 árum eldri, en meðaltalið hefði
orðið 10 til 15 ár. Þeir, sem reykja,
geta losnað við áhættuna af krabba-
meini og lungnasjúkdómum, ef þeir
hætta í tíma; og þá að sjálfsögðu
hættuna á ótímabærum dauðdaga.
Stefna stjórnvalda getur styrkt
einstaklinginn í viðleitni sinni til
þess að forðast tóbaksneyslu. Tak-
mörkun auglýsinga á vindlingum
getur þannig dregið úr r'eykingum,
og það gerir hátt verð á vindlingum
einnig. Með fræðslu um heilbrigðis-
mál ætti að stefna að því að gera
fólki grein fyrir kostunum, sem því
fylgja að reykja ekki. Einkum á
þetta við í þróunarlöndunum, þar
sem lítið er um takmarkanir á aug-
lýsingum og sölu vindlinga.
Þróunarlöndin mega illa við því
að axla þá sjúkdómsbyrði, sem fylgir
tóbaksneysíu. Ríkisstjórnir kunna
að vísu að hafa tekjur af framleiðslu
og sölu vindlinga, en á móti kemur
kostnaðurinn við aðhlynningu
þeirra, sem lengi eru sjúkir, svo að
ekki sé minnst á þjáningar fólks og
ótímabæran dauða.
Iðnaðarríkin hafa fengið að
reyna, hve kostnaðarsöm heilbrigð-
isþjónustan getur verið. í sumum
evrópskum löndum þjáist þriðji hver
sjúklingur, sem lagður er í sjúkra-
hús, af afleiðingum áfengisneyslu.
Einn sérfræðinga Alþjóðaheilbrigð-
ismálastofnunarinnar, Marcus
Grant, segir um þetta vandamál:
„Um allan heim er fé varið til þess
að lækna sjúkdóma, sem eru afleið-
ing áfengisneyslu, og rétt er að hafa

rW 1\
IxwwŒm
mörg tækifæri. Þar er hægt að kynna
góðar venjur, svo sem þá að gefa
börnum brjóst, en einnig má kynna
þar fyrir börnum hefðbundnar og
heilsusamlegar fæðu- og uppeldis-
venjur á þann hátt, að börnin verði
stolt yfir þeim og meti þær mikils.
Að verða veikur
Kynning á mikilvægi matarvenja á
þó ekki aðeins erindi til mæðra í
þriðja heiminum. í ríku löndunum
er neysla matvæla þegar í hámarki,
að sögn Efnahags- og framfarastofn-
unarinnar. Fólkið í iðnvæddu ríkj-
unum neytir eins margra hitaeininga
og það getur.
Það þarf hins vegar ekki að vera
það sama að borða mikið og að
borða rétt. Fiturík fæða eykur hætt-
una á hjartasjúkdómum. í Stóra-
Bretlandi valda hjartasjúkdómar
dauðsfalli á þriggja til fjögurra mín-
útna fresti. Þá getur mikil sykur-
Fikt unglinga með tóbak getur orðið
að ævilöngum vana, hvort sem ævin
verður löng eða stutt.
í huga, að það hefði mátt koma í veg
fyrir þá.“
Stjórnmálamenn geta beitt sér
fyrir aðgerðum til að létta vandann,
og það má einnig gera með fjárfest-
ingu. Þá má ekki gleyma því, sem
áunnist getur með því að fá fólk til
að breyta venjum sínum. Það er því
enginn vafi á því, að sá, sem tekur
ákvörðun um að nota áfengi í hófi,
getur sigrað í heilsukapphlaupinu.
Veldu rétt
Segja má, að í flestum iðnaðar-
ríkjum sé drykkja vanabundin
viðbrögð. Áfengi er eins konar
gjaldmiðill í mannlegum samskipt-
um. Menn búast við því, að það sé
boðið, og þiggja það. Fáir hugsa
hins vegar um áhrif þess á líkamann.
Mikill drykkjumaður getur verið
feitur, en hann kann að vera van-
nærður, af því að áfengi er næringar-
lítið, þótt það hafi að geyma margar
hitaeiningar. Gott dæmi um hitaein-
ingafjöldann er bjór; tvö ihálflítra-
glös á dag hvern dag vikunnar jafn-
gilda tíu hamborgurum á viku fyrir
utan venjulegar máltíðir.
Áfengi getur skemmt lifrina,
magann, munninn og hálsinn. Það
hækkar blóðþrýsting og veldur sál-
rænum truflunum. Reyndar má
segja, að ofdrykkja skemmi öll líf-
færin. Þá bitnar hún á öllum í
fjölskyldunni, veldur ofbeldi og
hækkar slysatíðni, bæði í vinnu og á
vegum.
Það er á valdi hvers einstaklings
að forðast þessar afleiðingar. Því
skiptir miklu máli, að rétt afstaða sé
mótuð í æsku, svo að unglingar geti
mætt freistingum á viðeigandi hátt.
Aldur þeirra, sem byrja að neyta
áfengis, fer nú lækkandi. Rann-
sóknir Alþjóðaheilbrigðismálastofn-
unarinnar sýna, að frá árinu 1969 til
1976 hækkaði hlutfall pilta, sem
neytt höfðu áfengis fyrir 18 ára
aldur, úr 36% í 52%, og um stúlkur
er það að segja, að hliðstætt hlutfall
þeirra hækkaði um helming, eða úr
24% í 47%.
Vandinn fer vaxandi í löndum
þriðja heimsins, þar sem framboð á
áfengum drykkjum eykst stöðugt.
Þá ber að hafa í huga, að í mörgum
þessara landa er meirihluti íbúanna
ungur; tölur benda til, að mest sé
aukning áfengisdrykkjunnar í Afr-
íku, Mið- og Suður-Ameríku og í
löndunum við Kyrrahafið.
Að fjárfosta í bömum
Börnin eru mesta heilsulind þjóð-
anna. Því þurfum við að fjárfesta í
þeim og fá þau til að vera stolt yfir
heilbrigði sínu. Það er hins vegar
auðvelt að gleyma því, hve viðkvæm
börn eru. Á þeim bitna ýmsar af-
leiðingar þeirra breytinga, sem
Heilsurækt og íþróttaiðkanir eru ekki aðeins fyrir þá sem eru ungir og
hraustir. Þótt engin met séu slegin stuðlar líkamsræktin að lengra og bctra lífi.
Alþjóðaheilbrigðis
dagurinn 1986
verða í þjóðfélögum, sem eru að
iðnvæðast, og sömuleiðis í þeim
iðnvæddu. Það. er erfitt að venja
börn á góða siði, ef fjölskyldan er í
upplausn eða foreldrarnir fátækir
eða atvinnulausir. Miklu betri árang-
ur næst, ef börn fá góðan mat og
kynnast hreinlæti; einnig þurfa þau
að kynnast því, hvernig best er að
skipta tímanum á milli náms, leiks'
og hvíldar. Þá komast þau að því,
hvernig líkaminn þjónar þeim best.
Mikilvægi þessa jafnvægis kemur
vel fram, þegar litið er á þær venjur,
sem langhlauparinn Sebastian Coe
hefur sett sér. Tvær meginreglur
ráða mestu um afrek hans; annars
vegar fastir lifnaðarhættir og hins
vegar skipulögð þjálfun, sem gerir
ráð fyrir hæfilegum hvíldartíma, svo
að nægilegur svefn fáist. Þróunar-
löndin virðast eiga við mikinn vanda
að glíma, en þar bjóðast einnig;
neysla valdið offitu og háum blóð-
þrýstingi, hjartabilun og heilablóð-
falli. Það er Bretum því ekki til
beinnar heilsubótar, þótt þeir fái
mikið af hitaeiningum úr sykri (með-
alneyslan er um kílógramm á mann
á viku), því að sykurátinu fylgja
stundum ólæknandi og jafnvel ban-
vænir sjúkdómar.
Þetta eru afleiðingar óhollra lífs-
venja, og víða hafa yfirvöld gripið til
sérstakra ráða til þess að berjast
gegn þeim; sums staðar hefur árang-
urinn orðið það góður, að dregið
hefur verulega úr hjartasjúkdómum.
Þannig fækkaði dauðsföllum af
þeirra völdum um 20% í Finnlandi
frá 1968 til 1977. Hins vegar hefur
daaðsföllum af völdum kransæða-
stíflu fjölgað um rúmlega 50% síðan
1970 í sumum Evrópulöndum. Þró-
unarlöndin hafa einnig fengið að
kynnast æðasjúkdómum. Fjöldi
dauðsfalla af völdum þeirra var
nokkuð óbreyttur í Egyptalandi
fram til 1950, en svo fjölgaði þeim
um helmirig frá 1956 til 1975.
Skynsamlegar fæðuvenjur fela í
sér, að menn neyta minna af sumum
fæðuíegundum en aðrir, en meira af
öðrum:
- Þannig borða menn minna af
mettaðri fitu (sem er meðal annars
í smjöri, osti og fcitu kjöti), en
meira af mögru kjöti og fitulitlum
mjólkurafurðum; aftur minna af
olíum og salatsósum. íbúar þriðja
heimsins ættu ekki að auka fitu-
neysluna, sem er í minna lagi.
- Minna af steiktum mat, en meira
af glóðuðum, bökuðum og gufu-
soðnum.
- Meira af grænmeti og ávöxtum,
sem hafa að geyma nauðsynleg
fjörefni og steinefni, en minna af
vitamínhylkjum; meira af nýjum
mat, en minna af súrsuðum og
reyktum mat.
- Meira af trefjaríkum mat, svosem
heilhveitibrauði og korni.
- Áfengis í hófi, ef þess er neytt.
Líkamleg áreynsla bætir blóðrás-
ina og herðir vöðvana og getur því
verið góð vörn gegn áhrifum óhollra
lífsvenja. „Hröðganga, sund, innan-
hússtennis og knattspyrna gera
manninum gott,“ segir J.N. Morris,
prófessor og sérfræðingur í heilsu-
fræði, „af því að áhrifin á æðakerfið
eru jákvæð.“ Hann bætir því svo
við, að álagið verði að vera meira en
við venjulegar athafnir. Góður mæli-
kvarði er hraður andardráttur eða
hjartsláttur, og má miða við 170 slög
á mínútu. Þetta leiðir smám saman
til aukins styrks og getu hjartans og
annarra vöðva. Þá hverfur fita úr
vöðvunum, þegar þeir hreyfast á
taktfastan hátt, því að efnaskiptin
aukast; jafnframt hverfur kólesterol
úr æðunum í meira magni en annars
hefði verið. Þá hefur líkamlegt álag
svipuð áhrif á blóðsykur- og insúlín-
magnið. Allt gerir þetta einstakling-
inn heilsubetri og dregur úr líkunum
á því, að hann fái hjartasjúkdóma
eða veikist á annan hátt.
Miklu skiptir, að menn velji sér þá
hreyfingu eða þjálfun, sem er í
samræmi við aldur þeirra og heilsu.
Reglulegar og nokkuð langar æfing-
ar hafa betri áhrif en stuttar og mjög
snarpar. Hvað best myndi vera að
stunda þjálfun í 20 til 30 mínútur
annan hvern dag vikunnar. Þá ber
að hafa í huga, að íþróttagreinar
hafa mismunandi áhrif. Þanniggefur
sund úthald, mýkt og styrk, en aðrar
greinar hafa önnur áhrif; þá má
nefna, að jóga veitir mýkt.
Norris, prófessor, bendir jafn-
framt á, að menn megi ekki gleyma
sálrænu áhrifunum. Hann bendir
því á, að rannsóknir hafi leitt í ljós,
að æfingar geti dregið úr streitu og
kvíða og aukið á sjálfsvirðinguna.
Þetta beri að hafa í huga vegna
framtíðarinnar, þegar dragi úr lík-
amlegu vinnuálagi og milljónir
manna þurfi alls ekki að vinna og
verði því að venjast breyttum
háttum. Þá sé gott að gera sér grein
fyrir því, að umframhitaeiningum
megi eyða með æfingum. Eftirfar-
andi æfingar eyða 2000 hitaeining-
um:
- Hálftíma ganga, sex sinnum í
viku.
- Discodans (ákafur) í tvo klukku-
tíma og sund í hálftíma einu sinni
í viku.
- Krikketleikur í sex stundir
- Klukkutíma hjólreiðar, fimm
sinnum í viku (til dæmis í og frá
vinnu).
Æfingar og skynsamlegt mataræði
kunna að vera tvö bestu ráðin, sem
hægt er að gefa gegn heilsutjóni.
Slíkar venjur velur einstaklingurinn
sér, þótt hann sé að vísu undir
áhrifum frá þeim, sem hann
umgengst. Þó er það oft svo, að val
þess rétta, það er að taka heilsu fram
yfir heilsuleysi, er í rauninni sigur
andans yfir efninu. Það er oft erfið-
ara að taka ákvörðun um að ganga
upp stigann í stað þess að fara með
lyftunni en að stíga þrep af þrepi;
sama er að segja um að ganga í
vinnuna í stað þess að fara með
strætisvagninum eða í bílnum.
Að gera átak
Ákvörðunin um að gera átak til að
bæta heilsuna hvílir í sívaxandi mæli
á einstaklingnum, og þá fyrst og
fremst í iðnvæddu ríkjunum. Þar
hefur atvinnuleysi mjög breytt lifn-
aðarháttum margra og dregið úr
framtakssemi; það hefur svo aftur í
för með sér heilsuspillandi áhrif.
Menn verða að vera vel vakandi til
að geta mætt slíkri hættu á réttan
hátt, en sem betur fer hefur mörgu
ungu fólki tekist að temja sér
skynsamlega lifnaðarhætti, og um
leið hefur það orðið að fyrirmynd
komandi kynslóða.