Tíminn - 21.09.1988, Síða 15

Miövikudagur 21. september 1988
Tíminn 15

lllllllll
sinnti hún á ýmsa lund og á tímabili
hvað mest í þeim greinum þar sem
undirbúningi hennar sjálfrar átti að
vera mest áfátt. Þrátt fyrir hina
erfiðu fæðingu þróuðust mál með
þeim hætti, að Háskóli íslands varð
hennar annað heimili á næstu árum.
Námið sótti hún eins stíft og aðstæð-
ur leyfðu með barnmörgu heimili og
kennslu sem hún stundaði alltaf
eitthvað, sérstaklega þegar líða tók
á námstímann. Kenndi hún þá við
ýmsa framhaldsskóla, einkum
Menntaskólann við Hamrahlíð og
Menntaskólann í Kópavogi, en þar
var hún fastráðin kennari seinni árin
og eignaðist þar marga vini í hópi
nemenda og kennara. Einnig fékkst
Guðrún mjög við prófarkalestur á
þessum árum, enda þægilegt að
grípa í slík verk með heimilisstörfum
og námi.
Námsárangur Guðrúnar í Háskóla
íslands varð mjög á sama veg og
árangur hennar í öðrum skólum
áður: alltaf í fremstu röð og með
toppeinkunnir og sá ekki á því að
manneskjan bar lengst af þrefalt
álag anna. Lauk hún fyrst BA prófi
í íslensku og síðar Cand.-mag.
gráðu. Lokaritgerð hennar fjallaði
um „Huldu“ skáldkonu, sem hún
dáði mjög og fann til nokkurrar
samkenndar með. Er væntanleg bók
um Huldu í samantekt Guðrúnar
hjá Menningarsjóði innan tíðar, en
handriti að bók þeirri skilaði hún frá
sér fyrir fáum mánuðum. Löngu
áður en sá fyrir endann á háskóla-
náminu var Guðrún búin að marka
sér farveg og stefnu í fræðum sínum.
íslenskar þjóðsögur og þá einkan-
lega álfasögur og huldufólks varð
hennar sérsvið. Gleypti hún bókstaf-
lega í sig allt sem til var á prenti í
þeim efnum og þegar þraut sjóður-
inn á íslandi var haldið til Noregs,
Finnlands og nú síðast í júní s.l. til
Dublinar á írlandi til þess að afla sér
gagna, gera samanburð, leita líkinga
og tengja saman. Til rannsókna
sinna í þessum efnum hafði hún
a.m.k. í tvígang hlotið styrk úr
Vísindasjóði Islendinga.
Þá hafði hún einnig nýverið tekið
saman og búið til prentunar tvær
bækur um íslenskar þjóðsögur sem
Mál og menning hefur gefið út.
Mun það mál margra að Guðrún
hafi verið orðin „autoritet" á sínu
sviði og vandséð að nokkur annar
íslendingur hafi búið yfir ámóta
þekkingu í þeim fræðum. Og þá er
klippt á þráðinn. Einmitt núna,
þegar löngu og ströngu námi er
lokið, börnin vaxin úr grasi og hún
rétt að taka flugið á sinni fræði-
mannsbraut. Það eru undarleg
örlög.
Svo sem að framan greinir er ljóst
að Guðrún Bjartmarsdóttir var á
margan hátt einstök manneskja og
óvenju vel gerð. Gáfurnar leiftrandi,
námsárangur fágætur, iðni og afköst
með ólíkindum. Þekking hennar á
íslensku máli og fræðum var djúp og
rík. Vísindaleg hugsun á því flugi að
einungis fáir fylgdu henni þar eftir.
Samfara þessu hlýtt hjartalag og
einlægur kærleikur til alls sem lífs-
anda dró. Geðslag óvenju þjált og
glatt, þolinmæði mikil, lítillæti og
umburðarlyndi í annarra garð. Allt
tvinnaðist þetta með ólýsanlegum
hætti í sterkum, blíðum og heillandi
persónuleika.
Þá er að geta þess, að Guðrún var
óvenju falleg kona: grönn en glæsi-
lega vaxin og tíguleg í fasi þann veg
að engan gat grunað að þar færi
önnum kafin fjögurra barna móðir,
hárið ljóst og gullið og eðlilega liðað
frá náttúrunnar hendi, augun blá,
stór, opin og skær og minntu alltaf á
skínandi stjörnur. Lífshættir hennar
voru líka á flestan hátt til fyrirmynd-
ar: ekki reykti hún né drakk, hreyfði
sig reglulega og stundaði göngur,
neytti nær einungis hollrar fæðu
enda heilsuhraust með afbrigðum.
Er því með öllu óskiljanlegt, hvers
vegna þessi manneskja er nú á brott
kölluð, nema menn trúi hinni fornu
reglu, að þeir sem guðirnir elska
deyi ungir. Hvað sem um það má
segja er ljóst hvernig sem á er litið,
að hér er um óbætanlegan missi að
ræða. Sáras’ r vitanlega fyrir börn,
eiginmann, J. aða móður og systk-
ini, en héi ekki síður tjón ís-
lenskra fræc þar með þjóðarinn-
ar allrar. E- ner í augsýn, sem
hafið gæti n. það í rannsóknum
þjóðsagna er fellur til jarðar með
Guðrúnu.
Það er þó nokkur huggun að hafa
fengið að kynnast þessari dásamlegu
og vel gerðu manneskju og verða
henni samferða um stund. Mynd
hennar svífur fyrir hugsjónum hrein
og tær og björt og göfgar hvern þann
mann, sem þess fékk notið.
Guðrún Bjartmarsdóttir hverfur
nú frá okkur um sinn. Fer þar fyrir
eins og í svo mörgu öðru. Þá er hollt
að minnast orða spámannsins (K.
Gibran) þegar hann segir m.a.: „Því
hvað er það að deyja annað en að
standa nakinn í blænum og hverfa
inn í sólskinið? Og hvað er að hætta
að draga andann annað en að frelsa
hann frá friðlausum öldum lífsins,
svo hann geti risið upp í mætti sínum
og ófjötraður leitað á fund guðs
síns? Aðeins sá, sem drekkur af
vatni þagnarinnar, mun þekkja hinn
volduga söng. Og þegar þú hefur
náð ævitindinum, þá fyrst munt þú
hefja fjallgönguna. Og þegar jörðin
krefst líkama þfns, muntu dansa í
fyrsta sinn.“
Blessuð sé minning hennar.
Þ.S.
Hún kom til min og kvaddi mig
áður en hún fór. Hún stóð við rúmið
mitt. Ég var sofandi, en leit undrandi
á hana og sagði: „Nei, ert þú
komin!“ Hún leit á klukkuna og
sagði: „Já, en ég má ekki vera að því
að stoppa. Ég er veik og ég er að
fara! Kemur þú ekki bráðum?“ Ég
verð dálítið undrandi á því hvað hún
tekur þessu með mikilli ró en það er
ekki nýtt að Guðrún komi mér á
óvart. Ég flýti mér aðsvara: „Jú, ætli
það ekki - ætli ég komi ekki
bráðurn." „Allt í lagi, þá sjáumst
við!“ Svo er hún horfin.
Þegar ég vakna veit ég að þessi
draumur er ekki draumur heldur
ískaldur veruleiki. Guðrún liggur
dauðvona og er á förum - svo fljótt
- svo allt of fljótt. Og á meðan hún
býr sig til brottfarar sit ég lömuð og
skoða mynd hennar. Á myndinni er
óvenju tilfinninganæm kona, óvenju
greind, óvenju góð og óvenju glæsi-
leg. Það gustar af henni hvar sem
hún kemur.
Leiðir okkar Guðrúnar lágu fyrst
saman haustið 1974 þegar við hófum
nám í íslenskum fræðum við H.í. Ég
var þá rétt liðlega tvítug en hún
fjögurra barna móðir. Ættir okkar
Guðrúnar tengjast og ég hafði áður
heyrt sögur af þessari konu sem
sögðu mér að þar var ekki nein
venjuleg kona á ferð. Ég fylgdist ■
með henni úr fjarlægð til að byrja
með, full undrunar og aðdáunar á
þessari konu sem var að hefja há-
skólanám með fjögur ung börn.
Hún lagði af stað eftir Suðurgöt-
unni með storminn í fangið áleiðis í
skólann. Ég sá hana út um gluggann
þegar ég var sest inn í hlýjuna. Hún
gekk fram hjá skólanum, leiddi Álf-
rúnu og Teit. Hún stefndi að Tjarn-
arborg. Þormar og Þorri voru þá
farnir í skólann. Síðan gekk hún inn
í stofuna klukkan 8:15, veðurbarin
og hress, tilbúin að taka þátt í
umfjöllun um bókmenntaarfinn. Ég
skildi ekki þá hvernig hún fór að
þessu en veit nú að hún kom með
mikla og fjölþætta lífsreynslu sem
varð henni notadrjúg við bók-
menntarannsóknir og við hin nutum
góðs af.
Síðan þá hefur hún lokið B.A. og
cand. mag. prófi frá H.Í.; hún lauk
prófi frá Kennaraháskóla íslands
1982 sem veitti henni kennsluréttindi
á framhaldsskólastigi en áður hafði
hún tekið kennarapróf frá Kennara-
skóla Islands. Hún hefur kennt við
Menntaskólann við Hamrahlíð,
Menntaskólann í Kópavogi, haldið
fyrirlestra um þjóðsögur við Kenn-
araháskóla íslands, séð um nám-
skeið í þjóðsögum við Félagsvísinda-
grein og þegar hún sagði mér frá því
sem hún vildi skoða í þjóðsögum
hlakkaði ég til þess að fá að lesa
niðurstöður hennar.
Guðrún hefði fyrir löngu þurft að
fá fast starf við bókmenntarannsókn-
ir. Svo mikið hafði hún til málanna
að leggja. En möguleikar kvenbók-
menntafræðinga á að fá næði til
rannsóknastarfa eru litlir. Engin
kona hefur til dæmis orðið fastur
kennari í íslensku við H.í. en þar
hefðu starfskraftar Guðrúnar nýst
vel.
Guðrún ólst upp í frjóu bók-
menntaumhverfi. Afi hennar var
Guðmundur Friðjónsson rithöfund-
ur frá Sandi. Mikill bókmenntaáhugi
var á heimilinu en áhuga sinn á
þjóðsögum þakkar Guðrún fullorð-
inni konu sem bjó á heimili hennar.
Hún lýsir þeirri konu í grein sinni,
„Ljúflingar og fleira fólk“, sem birt-
ist í Tímariti Máls og menningar, 3.
hefti 1982:
í barnæsku minni í norðlenskri
sveit var ég svo heppin að þekkja
einhvern síðasta fulltrúa þeirrar
munnlegu sagnahefðar sem nú er
ekki lengur til í landinu. Það var
kona á níræðisaldri, karlæg að
mestu en óþrjótandi brunnur
sagna og ævintýra sem sum hver
munu nú öllum gleymd. Þau hafði
hún m.a. numið af móður sinni
sem á stundum hélt lífinu í börn-
unum með því að fara á milli bæja
og segja sögur. Við krakkarnir
þreyttumst seint á því að sitja
kringum rúm gömlu konunnar og
súpa í okkurævintýrin, sum þeirra
lærði ég og hélt áfram að segja
systkinum mínum þegar sú gamla
var öll.----Ég trúi að kynni mín
' af þessari gömlu sagnakonu og
veröld hennar séu ein ástæða þess
að ég hef lengi rennt hýru auga til
þjóðsagnanna og furðað mig á því
tómlæti sem íslenskir bók-
menntafræðingar hafa sýnt þeim.
Guðrún hafði frásagnarlistina á
valdi sínu og mér er minnisstætt
hversu vel henni tókst til þegar hún
kom í sjónvarpsþáttinn Söguhornið
og sagði börnum ævintýri. Það var
börnum mínum sérstakt tilhlökkun-
arefni að fá Guðrúnu í heimsókn.
Sögu-Guðrún var tæplega sest þegar
þau skriðu upp í fangið á henni og
vildu heyra ævintýrið um Vísijóm-
frú. Áður en hún vissi af var hún
horfin inn í ævintýraheima og börnin
hlustuðu hugfangin.
Við Guðrún töluðum oft um dauð-
ann og þann tíma sem við höfum til
að lifa. Hún vissi vel að eitt sinn skal
hver deyja og hún talaði um dauðann
eins og staðreynd sem hvorki var
ástæða til að óttast eða reyna að
flýja. Hún notaði tilhugsunina um
dauðann til að minna sig á lífið. Hún
vildi lifa í dag því hún vissi að á
morgun gæti það orðið of seint. Tími
Guðrúnar var allt of stuttur en samt
er saga hennar löng. Hún skilureftir
sig djúp spor og minning hennar lifir
í hugum margra. Sársaukinn er
óbærilegur. En ber okkur ekki að
vera þakklát - þakklát fyrir að hafa
fengið að kynnast þessari konu og
ganga við hlið hennar um stund?
Ástvinum öllum sendi ég mínar
dýpstu samúðarkveðjur.
Guðbjörg Þórisdóttir
- „reyr stör sem rósir vænar reikn-
ar hann jafnfánýtt" - hinn slyngi
sláttumaður dauðans.
Nú hefur ein hin vænsta rós fallið
fyrir sigð hans, - löngu fyrir aldur
fram, - Guðrún Bjartmarsdóttir frá
Sandi í Aðaldal. Hún var dóttir
hjónanna Hólmfríðar Sigfúsdóttur
frá Kraunastöðum og Bjartmars
Guðmundssonar bónda á Sandi og
síðar alþingismanns. Rúna, eins og
hún oftast var kölluð, gekk sína
barna- og unglingaskólaleið með
sæmd og einnegin gegnum Kennara-
skóla íslands - og tók kennarapróf
þar vorið 1961. Það sama ár giftist
hún Þorkeli Steinari Ellertssyni
kennara og íþróttakennara. Þau
eignuðust fjögur mannvænleg börn
- þrjá syni og eina dóttur.
Við Rúna kynntumst í Kennara-
skólanum. Þótt með okkur væri
tuttugu ára miseldri féllu hugir okkar
ótrúlega fljótt og vel saman í farveg.
Við vorum runnar upp úr sama
jarðvegi, ef svo má að orði komast,
og aldar upp við svipaðar aðstæður
og hugsunarhátt. Vinátta okkar hef-
ur haldist óbreytt þessi ár þótt oft
væri langt milli funda. Rúna var
góðum gáfum gædd og hafði þá
farsælustu skapgerð, sem ég hef
kynnst. Hugarheimur hennar var
víður og tær. Hún sá því vel til
kennileita á lífsveginum og kunni
glögg skil á hver voru þess virði að
standa vörð um þau og hver gátu
legið milli hluta án angursemi. Hún
ástundaði trúmennsku, skyldurækni
og heilnæmi hugans í hverju einu 1
sem hún lagði hönd að, hvort sem
það var uppeldi barnanna, kennsla,
íslensk tunga og fróðleikur, ung-
mennafélag í Aðaldal eða fræðafé-
lög Háskóla Islands svo og samskipti
við fólk. Þessi ræktaði lífsakur er
móðurarfur barna hennar og þau
munu elska hann og virða vel.
Rúna var alla tíð gagnrýnin á
sjálfa sig og verk sín. Þegar við
kynntumst gætti þess þó miklu meir
en síðar varð. Hún var jafnvel
stundum ótrúlega öryggislaus. En
þegar hún var u.þ.b. 25 ára hóf hún
að kenna íslensku á svonefndu
gagnfræðastigi með þeim árangri er
gaf henni byr undir báða vængi og
greiddi braut hennar til náms í
íslenskum fræðum við Háskóla
Islands. Einnig þar hafa verðleikar
hennar borið sín blóm. Sem hús-
móðir, uppalandi og kennari varð
hún að teygja á tímanum við námið.
Hún var þó komin að síðasta þætti
þess þegar sjálfur lífsþátturinn brast.
Ritgerð hennar, meistaraprófsrit-
gerð, um Unni Benediktsdóttur
skáldkonu - Huldu - liggur tilbúin
til útgáfu síðan í fyrra. Og hún var
þegar búin að velja sér nýtt fræða-
svið: Þjóðsögur - álfasögur innlend-
ar og erlendar. Hún hafði fengið
úthlutaðan vísindasjóðsstyrk og
stefndi á doktorsritgerð um þetta
efni. Nú hefur dauðans hönd stöðv-
að hennar störf. Þeim er þó ekki á
glæ kastað. Framtíðin mun sjá fyrir
því og geyma vel nafn og minningu
Guðrúnar Bjartmarsdóttur.
Okkur Rúnu varð tíðrætt um
frelsi og misjafnt eðli þess. Okkur
kom ásamt um, að hið eina sanna
frelsi væri það, sem hugur manns
skapaði sjálfum sér til visku og
þroska. Ég veit, að Rúna var búin
að ávinna sér þetta frelsi til ævinlegr-
ar eignar.
Það er gleðigjafi á sorgarstund.
Ásgerður Jónsdóttir
BILALEIGA
meö útibú allt i kringurri
landið, gera þér mögulegt
aö leigja bíl á einum staö
og skila honum á öörum.
Reykjavík
91-31615/31815
Akureyri
96-21715/23515
Pöntum bíla erlendi?
interRent
Bílaleiga Akureyrar
Skuldir
heimsins
deild H.f. ogflutterindi umþjóðsög- Erlendar skuldir landa í þriðja 1970 1985 Alsír .0,9 13,7
ur í útvarpinu. Hún bjó ljóð Huldu heiminum námu í árslok 1987 liðlega Brasilía . . .5,1 91,1 Nigería .0,6 13,4
til prentunar, sá um útgáfu á fslensk- $ 1 billjón. Sakir greiðslna þeirra á Mexíkó . . .6,0 89,0 Tailand .0,7 13,3
um útilegumannasögum og safnaði vöxtum og afborgunum hefur á Argentína.... . . .5,2 40,2 Perú .2,7 11,9
þjóðsögum í bókina Bergmál. Hún undanförnum árum verið nettótil- Suður-Kórea . . . .2,0 35,8 Kólumbía .1,6 10,9
hefur átt sæti í norrænum samstarfs- flutningur á fé frá þriðja heiminum Indónesía . . . . . .2,9 30,4 Pakistan .3,1 10,7
hópi sem vinnur að útgáfu Kvenna- til iðnaðarlanda og í vaxandi mæli, Indland . . .8,2 29,7
bókmenntasögu Norðurlanda. Síð- 1984 $ 73 milljarðar, 1986 um $ 30.6 Venezúela . . . . . .1,0 21,8 Á meðfylgjandi mynd er sýndur
ustu tvö árin hlaut hún Vísindasjóðs- milljarðar. Skuldir þeirra 16 landa, Egyptaland . . . . .2,1 18,5 nettó tilflutningur fjár á milli iðnað-
styrk til þess að stunda rannsóknir á sem þyngsta skuldabyrði bera voru Chile . . .2,6 17,5 arlanda og þriðja heimsins 1980-
þjóðsögum. Hún hafði ótrúlega eins og hér segir 1970 og 1985 í Filippseyjar . . . . .1,5 16,6 1986.
næman skilning á þeirri bókmennta- milljörðum dollara: Júgóslavía . . . . . .2,1 16,3 Stígandi.