Tíminn - 02.11.1989, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 2. nóvember 1989
Tíminn 7
VETTVANGUR
Jón Gunnarsson:
Neytendasamtökin úti að aka?
íslenskir neytendur og innri markaður EB:
„Mjög mikilvægt er að fylgjast vel með þeim stöðlum og reglum, sem
ákveðnar verða af EB, svo að hægt verði að samræma okkar reglur að
þeirra.“ (Feitletrun mín - JG)
Orð sem þessi eru farin að verða
næsta kunnugleg í venjulegri um-
fjöllun fjölmiðla um ísland og EB.
Og skilja má það, sem að baki
liggur, þegar meiri háttar aðilar
útflutningsatvinnugreina eiga í
hlut. Ofangreind tilvitnun er þó
ekki til þeirra sótt. Hvort sem
menn trúa því. eða ekki, er hér
verið að tala máli íslenskra neyt-
enda, og orðin tekin úr niðurlagi
greinarinnar „Evrópubandalagið
og þáttur neytenda" eftir talsmann
Neytendasamtakanna, en sú grein
var birt í blaði viðskiptafræðinema
„ísland og Evrópa 1992“, sem út
kom nú f vor.
Þessi orð eru niðurstaða um-
fjöllunar höfundar um nokkur þau
atríði {nýskipan Evrópubandalags-
ins, sem neytendur varða. Og fara
má nærrí um, að þau hljóti þá að
vera lofsverð, þau atríði, sem höf-
undur telur svo brýnt, að við
tökum okkur til fyrirmyndar. Og
dálftið undarlegt að sjá svo Iofsam-
legum orðum farið um þær hliðar
EB, sem að neytendum snúa, ekki
síst ef greinin er borin saman við
það, sem fulltrúar danskra neyt-
enda hafa látið fara frá sér undan-
farið. Þeir eru hneykslaðir, þeim
blöskrar og þeim ofbýður margt af
þeim atriðum, sem EB hefur gert
Dönum að taka upp. En vamaðar-
orð eða efasemdir um ráðstafanir
og háttalag EB er ekki að finna í
þessari grein, öðru nær. Og í
reyndinni virðist hún samin upp úr
því sjálfslofi og sjálfslýsingum Evr-
ópubandalagsins, sem nú flæða
yfir allt og hliðstæðu má helst finna
við í sjálfslýsingum Sovétmanna
fyrir daga Gorbatsjovs. Ríki, sem
búa við alræðisskipulag og vita þó
af veikleikum sínum, þurfa einatt
á slíkum áróðri að halda. Og það
kemur fyrir, að menn leggi trúnað
á þann áróður. Þar hygg ég, að
oftar ráði hrekkleysi en illur ásetn-
ingur, en afleiðingamar geta orðið
jafnslæmar allt um það. Lítið dæmi
um þetta er umgetin grein um EB
og íslenska neytendur; m.ö.o. um
EB og íslendinga.
Markmið EB önnur
en neytendavemd
Höfundur rekur eitt dæmið af
öðra um það, til hvílíkra ágæta
stofnun EB horfi fyrir neytendur.
Og þau dæmi þarf að skoða nánar,
hvert og eitt. Höfum hugfast, að
EB rekur öldungis ekki sögu sína
til vemdarsamtaka neytenda af
neinu tagi. Samtök hagsmunaaðila
stóriðnaðar komu fyrst, Kola- og
stálsamsteypan svonefnda, samtök
með ljós, skiljanleg og yfirlýst
markmið, hagsmunamarkmið firam-
leiðenda. Sömu markmið réðu
ferðinni, er Rómarsáttmálinn var
gerður, þar var staðfest því sem
næst ótakmörkuð samvinna sterk-
ustu fjármagnsaðila ( aðildar-
löndunum, ratt skyldi úr vegi
hverju því, sem hamlað gæti frjálsu
flæði fjármagns, vamings og vinnu-
afls milli landanna, svo sem landa-
mæragæslu, höftum hvers konar
og ekki síður menningarlegum
mismun þjóða. Hefði mátt vona,
að neytendasamtök aðildarþjóð-
anna þekktu sinn vitjiunartíma þá.
Stefnt var að ríkisheild; Einingar-
lögin, sem síðar komu, lágu þegar
milli lína í Rómarsáttmálanum, og
má kalla það gæfu okkar íslend-
inga, að Bjami heitinn Benedikts-
son sá, hvert stefndi og hafnaði
með öllu aðild að því, sem þá hét
Efnahagsbandalag Evrópu, mein-
leysislegu nafni, sem margan glapti
þá. Þetta tvennt, Rómarsáttmáli
og Einingarlög, er í raun orðið
jafngildi stjórnarskrár Evrópu-
bandalagsins. Á grandvelli þeirrar
„stjórnarskrár" er Evrópudóm-
stólnum í Lúxemborg nú heimilt
að nema úr gildi lög og stjórnar-
skrárákvæði hvaða aðildarríkis
sem vera skal. Og það hefur þegar
gerst oftar en einu sinni.
Að gerð Rómarsáttmálans stóðu
valdamenn á sviði efnahagslífs og
stjómmála; þar vora fulltrúar neyt-
enda ekki hafðir til ráðuneytis.
Gæti ofangetinn greinarhöfundur
leitað sér til fróðleiks að ákvæðum
um hagsmuni eða rétt neytenda í
því plaggi. Fólkið, „neytendumir“
í EB komu naumast við sögu fyrr
en drjúgu eftir að öll meginskipan
EB var orðin föst í sessi og grand-
völlur lagður að stofnun allsherjar-
ríkis árið 1992. Þá fyrst - þremur
áratugum eftir stofnun EB, - fara
óbreyttir Evrópubúar að koma við
sögu þessarar Evrópu fyrirtækj-
anna; þá fyrst er farið að tala um
hina „félagslegu hlið“ EB, Evrópu-
búa sjálfa og hag þeirra. Líkt og
illa gerður hlutur og frekar óvel-
FYRRI HLUTI
kominn er þessi svonefnda „félags-
lega hlið“; svo illa sem hún fellur
að áður settum markmiðum EB.
Hún er raunar næstum einvörð-
ungu afgreidd með loforðum þessi
árin. EB-stjórar tala að jafnaði um
„félagslegu hliðina" í framtíð og
orðalag varaformanns Neytenda-
samtakanna vísar eftir því einnig
til framtíðar, þess, sem „verður
gert“, „tillögur hafi verið gerðar
um“ eða „stefnt sé að“. En menn
verða að setja hrekkleysi sínu
takmörk, ekki síst þeir, sem taka á
sig að vera í forsvari fyrir neytend-
ur. Danskir neytendur muna lof-
orðin, sem þeim vora gefin 1972,
og þeir vita, hverjar efndir hafa
orðið. Forbragerrádet í Danmörku
hefur fylgst náið með framvindu
hagsmuna neytenda innan EB og
fundið þar mörg og ósmá um-
kvörtunarefr.i. Að þeim atriðum
verða íslenskir neytendur nú líka
að hyggja.
En nokkur takmörk langar mig
að setja hrekkleysi varaformanns
Neytendasamtaka okkar, fara nán-
ar í saumana á þeim dæmum, sem
réttlæta tilvitnunina hér í upphafi
máls og rekja dæmi, sem benda til
allólíkrar niðurstöðu og ættu von-
andi að geta orðið íslenskum neyt-
endum nokkur hvatning til að
skyggnast betur á merkingar þeirar
vöra, sem þeir kunna að kaupa frá
löndum Evrópubandalagsins.
Krófumarsjó
Sjö meginkröfur Alþjóðasam-
taka neytenda rekur höfundur í
upphafi máls síns: 1) ákvæðið um
að vara skuli hættulaus lffir og
heilsu; 2) ákvæðið um rétt til fullra
upplýsinga um innihald vöra; 3)
ákvæðið um frjálst vöruval, sem
aftur tengist allri löggjöf um trygg-
ingu frjálsrar samkeppni á mark-
aði; 4) ákvæðið um bótarétt, reyn-
ist vöra ábótavant; 5) ákvæðið um
rétt til að krefjast opinberrar íhlut-
unar, sé gengið á rétt neytanda; 6)
ákvæðið um þá fræðslu, sem neyt-
endum er nauðsynleg til að geta
fylgt hagsmunum sfnum eftir, og 7)
ákvæðið um rétt til heilsusamlegs
umhverfis.
Hér er um alþjóðlega yfirlýsingu
að ræða, og þarf lesandi varla að
leita Iengi dæmanna um það, hve
víða þær era brotnar, sumar eða
allar. Um stefnu EB segir höfund-
ur, að hún sé „mjög samsvarandi
ofangreindum atriðum". Sannleik-
ur er hins vegar sá, eins og neðar
mun tfundað, að EB brýtur þessi
ákvæði í sífellu, beint og óbeint,
svo sjálfsögð sem þau annars virð-
ast sem viðmiðun baráttu neyt-
endasamtaka. Það vantar enda all-
mikið á, að neytendasamtök aðild-
arríkja EB séu jafnhrifin af ráð-
stöfunum EB og hin íslensku virð-
ast vera. Og samtök neytenda og
umhverfisvemdunarsinna innan
EB hafa nú alllengi háð árangurs-
litla baráttu fyrir því, að ákvæði
sem þessi séu virt í verki. Aukið
fylgi Græningja á Evrópuþingi er
þeim atriðum öldungis ekki ótengt.
Kröfurnar sjö og EB
Málavaxta vegna er ástæða til að
fjalla jöfnum höndum um fyrstu og
aðra meginkröfu Alþjóðasamtaka
neytenda, þ.e. kröfuna um óskað-
semi vöra og kröfu um tæmandi
upplýsingar. Vitneskja um skað-
semi krefst réttra upplýsinga og
nægra. Því er þetta í raun ein og
sama krafan, eins og þessi atriði
horfa við okkur. Og séu til skóla-
bókardæmi um siðferðislegt
ábyrgðarleysi framleiðenda, era
það einmitt þær reglugerðir um
vöramerkingar sem EB hefur sem
óðast verið að lögleiða og gert
aðildarríkjum sínum að hlfta, ein-
att nauðugum viljugum. í sem
stystu máli er það nú orðið refsivert
' athæfi í Evrópubandalaginu að
framfylgja kröfu nr. 2, kröfunni
um rétt til fullra upplýsinga. Og
illgerlegt verður þá að ná vissu um
að fullnægt hafi verið ofangetinni
kröfu nr. 1. Samkvæmt reglugerð-
um Evrópubandalagsins era tekin
fram nokkur skaðleg efni, sem
greina má frá í merkingu vamings,
jafnt vöra til nota í iðnaði eða til
neyslu. Þau efni era skráð sem sá
staðall, sem miðað skal við; þau
má skrá á umbúðir þess vamings,
sem um ræðir. Hins vegar er blátt
bann lagt við því og varðar refsing-
um, ef einhver framleiðandi eða
' aðildarríki tekurfram fleiri skaðleg
efni í vöramerkingu en EB-staðl-
amir kveða á um. Slíkt athæfi telst
nú til ólöglegra samkeppnishátta á
markaði í Evrópubandalaginu.
Framleiðendum er með öðram
orðum skipað að þegja yfir skað-
legum efnum sem kann að leynast
í vamingi þeirra. Hyggjum nánar
að þessu. Álþjóðaheilbrigðismála-
stofnunin (WHO) annast skrán-
ingu efna í markaðsvamingi, sem
era ýmist sannanlega skaðleg lífi
og heilsu manna eða talin líkleg til
skaðsemda. Skrá WHO er dreift til
aðildarríkja, þar á meðal ríkja
Evrópubandalagsins. Hún telur
hátt á þriðja hundrað efna, sem
era sannanlega skaðsamleg lífi og
heilsu manna. Á skrá Eýrópu-
bandalagsins era hins vegar aðeins
rúmlega áttatíu þessara efna. Öll
Norðurlönd miða við rækilegri
merkingarkröfur og rækilegri upp-
lýsingar, og sama máli gegnir um
FDA, matvæla- og lyfjaeftirlitið
bandaríska.
VEIÐIMÁL
Alþekktar eru áhyggjur laxveiði-
manna hérlendis og erlendis vegna
úthafsveiða Færeyinga á laxi og
laxveiða Grænlendinga. Að þessum
veiðum hefur verið sótt bæði fyrr og
síðar í þeim tilgangi að stöðva þær
eða minnka þær til muna. Árangur
hefur náðst í þá veru að draga úr
veiðunum. En nú er unnið að því að
kaupa upp laxveiðikvóta Færeyinga
til tveggja ára.
Hér eru á ferð samstarfshópur
sem nefnir sig „Samtök um kaup á
úthafsveiðikvóta". Þar er fremstur í
flokki hérlendra manna Orri Vigfús-
son, formaður Laxárfélagsins, leigu-
taka Laxár í Aðaldal um áratuga
skeið. Gert er ráð fyrir að þær þjóðir
aðrar, sem hagsmuna hafa að gæta,
verði með í þessum viðskiptum, eins
og Norðmenn og veiðisamtök á
Bretlandseyjum.
Á vegum Laxaverndunarstofnun-
arinnar, sem aðsetur hefur í Edin-
borg, og hinar ýmsu laxveiðiþjóðir
við Atlantshaf eiga aðild að, hefur
náðst sá árangur, að árlegur laxveiði-
kvóti er bæði hjá Færeyingum og
Grænlendingum. Þannig hafa Fær-
eyingar um 600 lesta kvóta og kvóti
Grænlendinga er 2.520 lestir á
þriggja ára tímabili eða að jafnaði
840 lestir á ári. Hins vegar varð veiði
Færeyinga á veiðitímabilinu 1987-88
aðeins 207 lestir en afli á Grænlands-
miðum varð 1988 þ.e. haust- og
vetrarveiðin 893 lestir af laxi.
Frá Klakksvík í Færeyjum. Línuveiðar Færeyinga eru háðar hámarksveiðikvóta.
Laxakvóti Færeyinga
keyptur upp?
Færeyingar era tiltölulega nýbyrj- á heimaslóð. Þær veiðar snerta vera- af norður-amerískum upprana.
aðir á þessum veiðum, miðað við lega bandaríska og kanadíska hags- f viðræðum við Færeyinga mui
grænlenska veiðimenn, sem hafa muni, þar sem um helmingur af væntanlega m.a verða bent á þ
lengi haft lífsviðurværi af laxveiðum laxinum sem veiðist við Grænland er auknu laxaræktun og eldi, sem átt
hefur sér stað f heimalöndunum, svo
sem hina gífurlegu aukningu í laxa-
hafbeit. En um 7 íslenskar hafbeitar-
stöðvar slepptu sl. vor um 5 milljón-
um gönguseiða í sjó.
Nú er svo komið, að talið er að
fjöldi laxa í kvíaeldi sé svipaður og
stærð villta laxastofnsins við Atlants-
haf. Aukið framboð á laxi hefur
orðið til þess að lækka verð á
sláturlaxi í heiminum og rekstur
laxveiðiúthalds í sjó því verra en
áður. Vitað er að þessi rekstur er
lélegur hjá Færeyingum, sbr. sein-
ustu veiðitölur, og því er nú lag að
semja við þá um kvótann.
Það yrði vafalaust í viðræðum við
Færeyinga höfðað til mikilla vin-
sælda stangaveiði í heimalöndum
laxins, sem margir stunda. Ogþeirra
viðhorfa fjöldans, að villta laxinn úr
hafi eigi einvörðungu að veiða í
ánum. Færeyingar myndu því, ef
þeir mæta til leiks og semja um sinn
að hætta laxveiðum gegn
gjaldi, skapa sér sérstakan velvilja
æði margra áhugamanna um laxveið-
ar og almenna náttúruvernd.
Fróðlegt verður að fylgjast með
hvemig Orra Vigfússyni og félögum
hans tekst í þessum tilraunum að hlú
að aukinni laxgengd í heimaár Atl-
antshafslaxins. Spumingin er því
þessi: Vilja Færeyingar ræða þessi
mál og semja um þau?
eh.