Tíminn - 22.03.1990, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 22. mars 1990
Tíminn 7

Umræðan um eyð-
ingu ósonlagsins hefur
verið heldur hljóðlátarí
að undanfömu en var
um skeið. Þar með er
ekki sagt að hættunni
hafi veríð bægt frá og
sökum óvenju vinda-
samrar veðráttu í Evr-
ópu vetur—samfara
óvenju miklum hlýind-
um — hefur mönnum æ
oftar dottið í hug að nú
sé gróðurhúsaáhrífa
faríð að gæta á loftslag-
ið. Ekki taka veðurfræð-
ingar undir það en sjálf-
sagt er að almenningur
haldi vöku sinni og ýti á
að þær pólitísku
ákvarðanir verði teknar
um allan heim sem dugi
til að hindra frekarí eyð-
ingu ósonlagsins og
viðhaldi þannig heið-
hvolfinu sem ómenguð-
ustu, en vitað er að
mengun sem þangað
berst eyðist ekki svo
auðveidlega aftur og
það er hún sem veldur
gróðurhúsaáhrífunum á
jörðu niðrí.
Almenningur hefur átt erfitt með að
fylgjast með umræðunni, sem helst hefur
borist í sundurleitum fréttaskrifum, og
þar hafa upplýsingamar oft stangast á.
Nýlega eru komnar út í Bandarikjunum
tvær bækur sem fjalla um þessi mál og er
umræðan þar tekin föstum tökum. Þar
kemur skýrt fram að sjaldgæft sé að vís-
indamenn séu sammála um mál sem
varða plánetumar, en um gróðurhúsa-
áhrifin séu þeir á einu máli. Gróðurhúsa-
áhrifui eru staðreynd. Gripið er niður í rit-
dóm um bækumar í bókakálfi The New
York Times.
Uppgötvun Bretanna á
Suðurskautinu 1981
1981 tóku breskir vísindamenn í ís-
köldum, vindasömum bækistöðvum á
Suðurheimskautslandinu eftir því að
minnkun haföi orðið á samsafni ósons í
heiðhvolfmu en óson er tilbrigði af venju-
legu súrefni sem á sinn þátt í að vcija
plánetuna okkar ftá skaðlegum útfjólu-
bláum geislum. Hér var ekki um að ræða
ofurlítið varla merkjanlegt fiávik heldur
hreint fall. Fyrsta hugsun Bretanna var sú
að þetta gæti ekki verið rétt. Kannski
væm tækin þeirra vitlaust stillt. Þegar allt
kom til alls vom niðurstöður þeirra I al-
gerri mótsögn við niðurstöður bandaríska
gervitunglsins Nimbus sem hafði verið á
braut síðan 1978.
En það kom I ljós að Bretamir höfðu
rétt fyrir sér en Nimbus skjátlaðist. Þegar
kom ftam á árið 1984 hafði ósonlagið
minnkað um 30%. Það var risastórt og sí-
stækkandi gat í lagið yfir Suðurskautinu.
Þar sem Nimbus-visindamennimir
vom aðeins að gá að smáfrávikum í stöðl-
uðu ósonmælingunum höfðu þeir forritað
tölvumar sínar til að horfa ftam hjá svo
fölskum frávikum frá því eðlilega sem
næmu meira en örfáum prósentum. í
reyndinni blinduðu þeir sjálfa sig gagn-
vart ósongatinu og eftirlétu þannig Bret-
unum, á jörðu niðri, þá vafasömu ánægju
að komast að raun um tilvist þess.
Þessa sögu má lesa sem lexíu í þvi
hversu skeikul vísindin em, þ.e. að þegar
kemur að flóknum vísindalegum málum
sem snerta jörðina væri vissast að trúa
engum. En innan hins rúma samhengis
sem finna má í bókum Davids E. Fisher
(Fire & Ice) og Jonathans Weiner (The
Next One Hundred Years) má líta á sög-
una sem röksemd fyrir allt annarri niður-
stöðu. Ef, eins og báðir höfúndamir sýna
af ríkulega fram á, vísindi sem lúta að
plánetum em svo viðsjál, svo kveljandi
háð fyrirfram viðtekinni hugmynd við
gerð tölvulíkana, svo tætt af skoðana-
Gróðurhúsaáhrifin eru staðreynd:
Mannkyn grípi
til skynsam-
legra og hug-
vitssamlegra
aðgerða strax
ágreiningi, hvaða merldngu hefúr það þá
þegar vísindamenn em því sem næst á
einu máli?
Vísindamenn á einu
máli, aldrei þessu vant!
Höfundamir tveft fúllvissa lesendur
sína um að í þessu tilfelli séu vísinda-
mennimir á einu máli, gróðurhúsaáhrifm
séu raunveruleg. Það er að hitna á jörð-
inni. Stjóm mannsins á jörðinni er ógnað.
Gróðurhúsaáhrifin, metan, vatnsgufúr
og þó sérstaklega koltvisýringur safhast
saman I andrúmsloftinu og mynda ein-
angrunarlag umhverfis jörðina. Ef það
lag þykknar vegna bruna á jarðefhaelds-
neyti, s.s. olíu, kolum og gasi, og annarra
þátta, helst jörðinni á meira af hitanum fra
sólinni. Afleiðftigin? Hitnandi loftslag
um alla jörðina.
Hversu mikið má búast við að hitni? A
þessu sviði greinir vísindamennina á. Ef
gripið verður til ákveðinna pólitískra að-
gerða, samfara talsverðri heppni, getur
farið svo að hitaaukningin verði ekki
mefta en kannski þijár gráður á Fahren-
heit, sem hefði í för með sér vægar loft-
lagsbreytingar sem við gætum aðlagast
án of mikillar fyrirhafhar. En það er allt
eins líklegt, að áliti margra vísindamanna,
að hitaaulmingin nemi 10,15 eða jafnvel
20 gráðum — sem væri nóg til þess að
jökulhettur heimskautanna bráðnuðu,
fjöruborð hækkaði og færði í kaf láglendi
frá Bangladesh til New York, loftslag
breyttist tilfinnanlega og heföi í för með
sér efnahagslega og pólitíska ringulreið
þegar milljarðar hungraðra og þyrstra
beijast við að halda lífi I upplausninni.
Höfhndamir eru á merkilega líkum
slóðum I bókum sínum. Báðir segja þeft
okkur af hveiju gróðurhúsaáhrifin stafa,
hvemig fyrst vom færðar sönnur á þau
(með kerfisbundnum mælingum eins vís-
indamanns á koltvísýringi í andrúmsloft-
inu), hvemig eyðftig regnskóga Amazon
á sinn þátt í þeim, hvers vegna það er svo
erfitt að spá nákvæmlega hversu mikil
hitaaukningin verður, hvenær hún hefjist
og hversu hratt hún verði. Og
hvemig skaðleg efni sem notuð em
í úðabrúsum og kæliefhið freon eta
upp ósonlagið.
David E. Fisher, prófessor við
háskólann í Miami stækkar sjónar-
hom sitt nógu mikið til að ná til al-
heimskjamorkuvetrar, sem trúlcga
myndi fylgja í kjölfar meiriháttar
kjamorkustríðs. í þeirri mynd
myndi sót og reykur frá hundrað
eyðilögðum stórborgum mynda
loftslagsábreiðu yfir jörðinni, sem
kældi hana og kynni jafnvel að
kæfa mest allt líf þar.
Jonathan Weiner sýnir að öfúgt
við lægri lög andrúmsloftsins losn-
ar heiðhvolfið ekki svo auðveld-
lega við mengunarvalda. Hann
skrifar: „Það er eins óg auga án
tára“.
Myndræn lýsing á
einangrunaráhrifun-
um
Til að sýna hvemig gróðurhúsa-
áhrifin hafa ekki eingöngu í for
með sér að andrúmsloft jarðarinnar
hitnar heldur kólnar líka í efri loft-
lögum skýrir hann út að ef verið er
úti í stórhríð f þunnri skyrtu bráðna
snjókomin sem á henni lenda. Ef
hins vegar maðurinn er í nokkrum
þykkum peysum, lenda snjókomin
á ytra borði þeirrar ystu, sem nú er
einangruð ffá líkamshitanum. Þau
haldast áffam frosin. „Jörðin svífúr
um í ískulda geimsins og andrúms-
loftið era einu hlífðarfotin hennar.
Þegar gróðurhúsalofttegundum er
bætt við loftið er það svipað því að
klæðast fleiri og fleiri ullarflíkum.“
Fisher á það til að taka óvænta
útúrdúra til að hamra á hugmynd.
„Að lifa í þessum heimi er ekki
ólíkt því að horfa á Alfred
Hitchcock kvikmynd. Rétt um það
leyti sem við höldum að við höftim
fúndið út endalokin, láta hann —
og náttúran — dynja á okkur annað
áfall. Munið eftir „Psycho?“ segir
hann. En „í þessu tilfelli reynist
hnífastunguvitleysingurinn vera
baktería sem leynist í Ioftinu,“ sem
tekur sér bólstað í sumum mauram,
nærist á felldum trjám úr regnskóg-
um Amazon og dælir ffá sér metan,
gróðurhúsagasi.
Mannkynið þarf að
bregðast skynsam-
lega og hugvitssam-
lega við
A öðram stað tekur Fisher að
láni myndbreytingu ffá Richard
Feynman eðlisffæðingi, þar sem
borið er saman að það sé álika erfitt
að skilja plánetuna og uppgötva
reglumar í skák með því að virða
fýrir sér mannganginn á einhverju
litlu homi taflborðsins.
Það má þakka fýrir að hvoragur
höfúndanna fellur í örvæntingu við
að skrifa um svona ömurlegt efni.
Báðir halda að mannkynið geti
bragðist skynsamlega og hugvits-
samlega við og komið í veg fýrir
endalok sín. Amsterdam er reyndar
byggt á hafsbotni þar sem Norður-
sjónum er haldið í skefjum með
flóðgörðum. Og olíuverðshækkan-
imar snemma á áttunda áratugnum
hrintu Bandaríkjamönnum út í að
framleiða og kaupa spameytna bíla
sem hafa hægt á koltvísýringsút-
spýtingunni. 1988 samþykkt flestar
þjóðir heimsins að draga úr notkun
ósoneyðandi efria í úðabrúsum,
kælikerfúm o.fl. um helming innan
næsta áratugar. Höfundamir trúa
því að svipaðar aðgerðir, sem brýn
hætta rekur á cftir, gætu dregið úr
hitunaráhrifúnum, og þeir leggja
ffam eigin lista yfir ráðstafanir til
vemdar umhverfinu.
Fátt af því sem fram kemur er
nýtt. Við höfúm lifað með alheims-
hitun, ósongatinu og líkunum á
kjamorkuvetri um þó nokkum
tíma. Þetta er orðið hluti af daglegu
máli fólks. Reyndar er það einmitt
vandamálið sem báðir höfundamir
verða að takast á við. Lesendur
þeirra hafa fengið yfir sig svo mik-
ið af blaðamannaflugeldasýningum
sem varða þessi mál, svo mikið flóð
af að því er virðist andstæðum fýr-
irsögnum í blöðunum, að enginn
veit hveiju á að trúa lengur. Báðir
þesir höfúndar berjast gegn sjóvg-
andi áhrifúm svo raglingslegra
upplýsinga.
Og það tekst þeim báðum, af
ástríðuhita og trúverðugleika.
Hvoraga bókina er hægt að lesa og
komast að neinni annarri niður-
stöðu en þeirri, að ef þjóðum
heimsins tekst ekki að gripa til að-
gerða, eða svíkjast um að grípa til
aðgerða sem fýrst, era það ekki að-
eins fjarlægir niðjar okkar sem súpa
seyðið heldur okkar eigin böm.