Tíminn - 15.02.1992, Blaðsíða 5

Laugardagur 15. febrúar 1992
Tíminn 5
EINKAVÆÐING
- leið til framfara eða trúarbrögð?
Jón Kristjánsson skrifar
Sjálfstæðisbarátta íslendinga á síðustu öld,
endurreisn Alþingis, ný stjórnarskrá og
heimastjórn og síðan fullveldi árið 1918,
leysti úr læðingi orku og afl sem bjó í lands-
mönnum. Framfarahugurinn varð alls ráð-
andi. Þjóðin var staðráðin í því að sækja
fram til betra lífs.
Aðferðin var að bindast samtökum. Það
urðu til öflugar félagshreyfmgar, þar á með-
al ungmennafélagshreyfingin og samvinnu-
hreyfingin. Stjórnmálaflokkar festu sig í
sessi. Það flokkakerfi, sem við búum við enn
í dag, varð til, og ríkisvaldinu óx fiskur um
hrygg.
Þessi framfarasókn hefur staðið alla þessa
öld og leitt af sér betri lífskjör. Einnig hefur
orðið breyting á hugarfarinu. Hins vegar er
lífsgæðunum enn misskipt, en þrátt fyrir
það eru æ fleiri sem telja að best sé að koma
sem minnst nálægt samtökum af öllu tagi
og vera sjálfstæður og engum háður.
Hlutverk ríkisvaldsins
Það ber ekki að lasta sjálfsbjargarviðleitni,
eða metnað til þess að standa á eigin fótum
og vinna að málum á eigin spýtur. Það getur
verið nauðsynlegur drifkraftur til framfara.
Hins vegar eru samtök manna nauðsynleg,
ef leysa á stórverkefni, og sterkt ríkisvald,
sem myndar öryggisnet um þjóðfélagsþegn-
ana og gefur þeim jafnframt svigrúm til at-
hafna, er forsenda fyrir velferðarþjóðfélag-
inu. Ríkisvaldið á að setja leikreglur og ann-
ast þau verkefni, sem henta þykir, fyrir þjóð-
félagsþegnana.
Umræða um einkavæðingu
í þjóðfélagi eins og því íslenska þar sem
uppbygging hefur verið mjög hröð, hefur
ríkisvaldið verið notað sem tæki til framfara,
og með ríkisrekstri hefur verið og er fengist
við ýmis verkefni sem einstaklingar réðu
ekki við, eða aðstæður voru þannig að hent-
ara þótti að ríkisrekstur kæmi til. Þannig
hefur þetta verið víðar í vestrænum ríkjum.
Hins vegar hefur einstaklingshyggju vaxið
fiskur um hrygg með efnahagslegum fram-
förum. Ein afleiðing af þessu er að umræða
um einkavæðingu hefur komið upp af sívax-
andi þunga, og með gjaldþroti kommúnism-
ans í Austur-Evrópu hefur þessi umræða
færst í aukana og orðið nokkurs konar
lausnarorð hægri sinnaðra manna og ber
umræðan keim af trúarbrögðum.
Ríkisstjórnin hefur einkavæðingu á stefnu-
skrá sinni og
ýmislegt bendir
til að marga í
herbúðum
stjórnarliða kitli
í lófana að
einkavæða hratt
og án fyrir-
hyggju, jafnvel
að afhenda
einkaaðilum
eigur ríkisins
fyrir lítið. Því er rík ástæða til þess að taka
upp öfluga umræðu um stöðu þessara mála
hérlendis.
íslenskar aðstæður
Ríkisvaldið hefur verið notað í ríkum mæli
sem tæki til uppbyggingar á íslandi, og ríkis-
rekstur er algengur. Uppbygging í sam-
göngumálum, orkumálum, menntamálum
og heilbrigðismálum er á vegum ríkisins.
Við höfum öflugt ríkisútvarp, sem við ætlum
stórt hlutverk í öryggismálum og í menn-
ingarmálum. Á menningarsviðinu eru
stærstu verkefnin Þjóðleikhúsið og Sinfón-
íuhljómsveitin. í atvinnuvegunum er ríkið
stór þátttakandi og nægir þar að nefna Se-
mentsverksmiðjuna, Áburðarverksmiðjuna
og Sfldarverksmiðjur ríkisins. Tveir stærstu
bankamir, Búnaðarbankinn og Landsbank-
inn, em ríkisbankar. Ríkið sér um áfengis-
verslun landsmanna og nýtir hana sem
tekjustofn.
Hér em aðeins stærstu þættirnir nefndir.
Allir hafa þeir þó verið inni í umræðunni
þegar rætt er um einkavæðinguna af þeim
sem hafa tekið þá trú.
Afstaða stjómmála-
flokkanna
í öllum stjómmálaflokkum er blæmunur á
afstöðu manna til einkavæðingar allt frá því
að vilja ekki fara þessa leið, upp í það að trúa
á hana í blindni. I Framsóknarflokknum á sú
skoðun mejtan hljómgmnn að ekki beri að
útiloka breytingu á rekstrarformi ríkisfyrir-
tækja, en það eigi að vera að uppfýlltum
ákveðnum skilyrðum, sem mikið vantar á að
hafi verið uppfýllt.
Það getur ekki
verið markmið
að ríkið reki at-
vinnustarfsemi í
samkeppni við
einstakling, sam-
vinnu eða al-
menningshluta-
félög nema sér-
stök skilyrði séu
fyrir hendi og
ákveðinn til-
gangur sé með þessum rekstri. Ég vil nefna
dæmi um aðstæður, sem koma í veg fyrir
einkavæðingu:
• Það er fráleitt að einkavæða einokunarfyr-
irtæki, nema tryggt sé að samkeppni ríki eft-
ir breytingin er gerð. Það getur verið rétt-
lætanlegt að breyta rekstrarforminu í hluta-
félag í eigu ríkisins. Sala þeirra bréfa á al-
mennum markaði verður þó að lúta
ákveðnum skilyrðum. Það er fullkomlega
óeðlilegt að ganga fram í einkavæðingu án
þess að til séu nothæf lög um einokun og
hringamyndun.
• Vandséð er hvernig einkavæðing orku-
geirans á að fara fram. Hvernig er hægt að
koma við samkeppni í dreifingu orku við ís-
lenskar aðstæður. Ef samkeppni er ekki fyrir
hendi eftir einkavæðingu, hvað er þá unnið
við hana?
• Við íslendingar höfum hingað til viljað
jafnrétti til náms og trygga heilbrigðisþjón-
ustu fyrir alla. Einkavæðing í þessum grein-
um samrýmist ekki þessum markmiðum
velferðarþjóðfélagsins. Þess vegna höfum við
framsóknarmenn verið andvígir einkavæð-
ingu í skóla- og heilbrigðiskerfmu. Við lítum
svo á að núverandi fyrirkomulag sé hluti af
velferðarkerfinu. Sama er með ríkisútvarpið.
Sú skylda að útvarpa til allra landsmanna
hefur hvflt á ríkisútvarpinu ásamt öðrum
skyldum, sem því hafa verið lagðar á herðar
af ríkisvaldinu.
• Áfengisverslun ríkisins er afsprengi áfeng-
ismálastefnu okkar. Einkavæðing á þessu
sviði mundi óhjákvæmilega þýða þá breyt-
ingu að áfengi yrði til sölu í flestum verslun-
um, sem kærðu sig um að hafa það á boð-
stólum. Þetta er gjörbreyting á áfengismála-
stefnunni, og það verða menn að gera sér
ljóst þegar rætt er um málefni þessa fyrir-
tækis.
• Umræða um einkavæðingu ríkisbankanna
er sérlega viðkvæm. Ríkisstjómin hefur
viðrað hugmyndir um að vaða í þessa einka-
væðingu og breyta Búnaðarbanka og Lands-
banka í hlutafélög til að byrja með. Flan í
þessum efnum getur stórskaðað þessar
stofnanir, m.a.-vegna þess að ríkisábyrgð er á
sparifé í ríkisbönkunum og allar breytingar
og óvissa vekja óöryggi hjá sparifjáreigend-
um. Það er vonandi að ríkisstjórnin sjái að
sér og stofni ekki áliti bankanna í voða út á
við og innanlands, til þess að þjóna þeim
mönnum sem hafa þau trúarbrögð að einka-
væða hratt í anda Margrétar Thatcher.
Lög um einokun og
hringamyndun
Setning nýrrar löggjafar um einokun og
hringamyndun ætti að vera forgangsverk-
efni stjórnvalda, og öll áform um einkavæð-
ingu ættu að bíða þangað til nothæf löggjöf
er komin um þessi efni. Þau lög þurfa að
innihalda ákvæði um hámark á eign ein-
stakra aðila eða skyldra aðila í fyrirtækjum
og reglur um það hvernig standa á að sölu
hlutabréfa í eigu ríkissjóðs á almennum
markaði. Offors í þessum efnum getur eyði-
Iagt þann hlutabréfamarkað sem í þróun er
hérlendis.
Um setningu slíkrar löggjafar ætti að geta
tekist víðtæk samstaða. Að þessum skilyrð-
um uppfylltum er fyrst tímabært að ræða ís-
lenska leið til einkavæðingar sem byggist á
aðstæðum hérlendis. Ríkisrekstur á öllum
sviðum eru ekki trúarbrögð í Framsóknar-
flokknum, frekar en að nokkur þar hafi tekið
trú á einkavæðinguna. Meðalhófið er best í
þessu eins og svo oft áður.
Hins vegar er lítið útlit á því að ríkisstjóm-
in taki sönsum í þessum efnum. Þvert á móti
er útlit fyrir að hún ætli að ganga lengra á
braut einkavæðingar heldur en nokkum gat
órað fyrir af tali stuðningsmanna hennar
fyrir kosningar.