Tíminn - 12.12.1992, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 12. desember 1992
Her Rauðra kmera: þeir hafa fyrirmæli S.Þ. að engu og Taílandsher styður þá áfram.
Kostnaðarsamasta friðargæsluaðgerð S.Þ. í hættu:
Rauðir kmerar
[ sögu nýaldar er Suðaust-
ur- Asíuríkið Kambódía
(stærð: rúmlega 180.000
ferkilómetrar, íbúafjöldi:
rúmlega átta milljónir)
þekktast fyrir tilverknað
svokallaðra Rauðra kmera.
Meðan þeir stjórnuöu föð-
urlandi sínu (1975-79) réöu
þeir af dögum drjúgan hluta
íbúa þess, allt að einni
milljón samkvæmt því sem
nú er helst álitið.
ekkiaf
baki dottnir
LÁOS
Phnompenh.
Sihanoukville'

TAÍLAN
100 Kilomer
DER SPIEGEL
Hvað sem því líður eru nú nokkrar
horfur á að Rauðir kmerar, sem
ósannað er að undirgengist hafi
teljandi hugarfarsbreytingu frá því á
áttunda áratugnum, verði á ný
stjórnendur lands síns.
Kmerveldi hið forna
Fyrir þeirra tíð var Kambódía fræg-
ust af fortíð, sem sagnfræðingum og
fornleifafræðingum, sem og lands-
mönnum sjálfum, þykir mikilfeng-
leg. Frá aldamótunum 800 til 13.
aldar var Kambódía, sem þá nefndist
Kmer (Khmer), lengst af voldugust
ríkja Suðaustur-Asíu. Á það minna
rústir höfuðstaðar þess stórveldis,
Angkor Wat, taldar meðal virðuleg-
ustu fornminja veraldar. Á ríkisár-
um Jayavarmans sjöunda (1181-
1220), voldugasta Kmerkonungsins,
náði ríkið auk núverandi Kambódíu
yfir svæðin sem nú eru Suður-Víet-
nam, Taíland og eitthvað inn í þau
lönd er nú heita Laos og Búrma.
Meðal meginatriða í sögu Austur-
Indlandsskagans er tvennskonar
uppruni íbúa hans (í megindrátt-
um), norðlægur og suðlægur. Norð-
anvert á skaganum og enn norðar
óx upp fólk það, skylt Kínverjum og
Tíbetum, sem Búrmamenn, Taí-
lendingar og að nokkru Víetnamar
rekja tungur sínar til og eru komnir
af að einhverju leyti. Sunnan til,
einkum á óshólmum, neðanvert í
fljótsdölum og á öðru sléttlendi var
fólk mælandi á mon-kmertungur.
Það varð fyrst þjóða á þeim skaga til
að koma sér upp þróaðri menningu,
er reis hvað hæst í Kmerveldi. Ríki
mon-kmera og þjóðir þeirra að
miklu leyti liðu undir lok vegna
ágengni áðurnefndra sínó-tíbetskra
þjóða að norðan. Af ríkjum mon-
kmera er nú Kambódía ein eftir og
af þjóðum þeim og þjóðarbrotum,
sem enn mæla á mon- kmermál, eru
Kambódíumenn, svo lítt beysnir
sem þeir eru, langhelstir.
Völsadýrkun,
devaraja
Kmer, eins og flest önnur ríki Aust-
ur-Indlandsskaga fyrr og síðar, var
mjög mótað af indverskri menn-
ingu, konungar þess hétu indversk-
um nöfnum og í átrúnaði þess gætti
mest goðmagna úr hindúa- og
búddasið, sem upprunalegur átrún-
aður kmera blandaðist. Konungur
var m.a. titlaður devaraja (goðkon-
ungur). Völsadýrkun var meginat-
riði í þeim þáttum átrúnaðar, er sér-
lega voru tengdir konungi og þar
með velferð ríkisins. Fyrsta verk
hvers nýs konungs var að reisa völsa
(á indverskum málum linga, ling-
am) á helgri hæð er táknrænt var
miðja eða nafli heimsins. Með
galdraþrunginni helgiathöfn var
síðan persónuleiki konungs leiddur
inn í völsann, sem var tákn goða,
sérstaklega hindúaguðsins Síva.
Þannig urðu konungur, völsi og guð
eitt í miðju heimsins. Þar eð kon-
ungur var einskonar holdtekja þjóð-
ar eða þjóðarsálar, var þar með
Rauðir kmerar tæma Phnompenh
spillingarbæli.
tryggð eining goða og manna og
nauðsynlegustu ráðstafanir gerðar
til tryggingar velvildar þeirra fyrr-
nefndu í garð hinna síðarnefndu.
Sem fulltrúi goðanna og fyrir kraft
sameiningarinnar við goðin í völsa
sjálfur guð á jörðu var Kmerkon-
ungur einvaldur og gat ekki —
átrúnaði samkvæmt — gert neitt
rangt. Það þýddi ekki að hann væri
án ábyrgðar, þvert á móti var skylda
hans að tryggja þegnunum velvild
goðanna og lágmarksvelferð. Það
gerði hann með því að byggja hof,
viðhalda áveitukerfum og láta gera
ný. Áveitukerfin og rísrækt, sem á
þeim byggðist, voru undirstaða rík-
isins. Landbúnaður naut í samræmi
við það helgrar lotningar, en versl-
un var talin óæðri atvinnugrein,
fremur sæmandi útlendingum en
sönnum Kmerum. Ekki var mikið
um eiginlegar borgir í kjarnalandi
Kmera; Angkor Wat og aðrir slíkir
staðir voru fremur hofasamstæður
af fólki 1975: litið á borgir sem
en miðstöðvar kaupsýslu og hand-
iðna.
Héldu sig þekkja
sannleikann
Stórveldi þetta var gætt sjálfs-
trausti í ríkum mæli, leit eins og
fleiri slík á sig sem þungamiðju
heimsins — af nokkuð mikilli bjart-
sýni, gæti maður sagt, því það hlýt-
ur að hafa vitað vel um Kínaveldi
norður frá. í samræmi við það var
hugarfarið hjá menntuðum og sið-
fáguðum forustukjarna ríkisins.
„Ekki verður sagt að Kmerar hafi
leitað sannleikans, enda litu þeir
svo á að þeir þekktu hann til fulln-
ustu,“ segir Christopher Pym í bók
sinni The Ancient Civilization of
Angkor. Þegar þeir ræddu fræði trú-
ar sinnar var tilgangurinn að verða
sem dyggðugastur greinum hennar
samkvæmt og þesskonar umfjöllun
helgra texta búdda- eða Vishnusiðar
var í sjálfu sér heigiathöfn, ekki iðk-
un fræðimennsku í orðsins nútíma
skilningi.
Mongólar 13. aldar, enn heims-
meistarar í eyðileggingu að sumra
dómi, herjuðu um Austur- Ind-
landsskaga og ollu Kmerveldi, sem
að vísu hratt atlögum þeirra, svo
miklu tjóni að það kom sér ekki
fyllilega á réttan kjöl eftir það. Hófst
þá tímabil í sögu Kmerríkis eða
Kambódíu, er einkenndist af stöð-
ugri hnignun í niðurlægjandi úlfa-
kreppu milli tveggja ágengra grann-
þjóða er sóttu að landinu úr vestri
og austri — Taílendinga og Víet-
nama. Við það skrapp Kambódíuríki
saman smátt og smátt, var stundum
háð Taílandskonungi en stundum
Víetnamkonungi, stundum báðum í
einu. Líklega hefur það orðið Kamb-
ódíu sem ríki (og kannski Kambód-
íumönnum sem þjóð) til bjargar að
á 19. öld komu Frakkar og lögðu
bæði Víetnam og Kambódíu undir
sig og stöðvuðu þar með ágengni
bæði Taílands og Víetnams gegn
Kambódíu.
Gleymnir á ólán
Jafnhliða hnignun Kmerríkis
komst þar til áhrifa Theravada-
búddismi, sem þorri Kambódíu-
manna nú aðhyllist. í þeim sið gæt-
ir mjög örlagahyggju, sem að sumra
mati vill fela í sér svartsýni og upp-
gjöf. Skrifar áðurnefndur Pym á þá
leið að Theravada hafi gert að verk-
um að Kambódíumenn eigi nokkuð
auðvelt með að sætta sig við örlög
sín og gleyma fremur fljótt óláni og
skelfingum sem yfir þá kunni að
ganga.
Undir stjórn Frakka (frá 1864) var
Kambódía verndarsvæði, sem kallað
var, og hélt konungsstjórn sinni og