Tíminn - 27.03.1993, Blaðsíða 5

Laugardagur 27. mars 1993
Tíminn 5
Heimur á hverfanda hveli
Ovo lengi sem ég man eftir hefur ís-
lensk stjómmálaumræða fyrst og
fremst snúist um efhahagsmál. Vextir
og vísitölur, kaup og kjör, tap og við-
skiptahallinn em endalaust til um-
ræðu. Það mætti halda að lífið og
stjómmálin snérust ekki um neitt ann-
að. Enda bregður svo við að þegar rætt
er um málefni Landsbankans, sem
vissulega em mikilvæg og alvarleg,
blikka ljós öölmiðlanna, þingmenn
sitja brúnaþungir undir umræðum og
hnútum er kastað. Þegar röðin kemur
að aðstöðu fæðandi kvenna eða sjúkra
em bekkir þunnskipaðir, sjónvarpsvél-
amar færri, að ekki sé minnst á skóla-
mál og menninguna, það em bara
aukaatriði í alvarlegri stjómmálaum-
ræðu.
íslensk stjómmál skera sig ekki úr
hvað þetta varðar, en þó finnst mér eft-
ir að hafa nú um tveggja ára skeið fylgst
með störfúm Evrópuráðsins að okkar
stjómmálaheimur sé miklu þrengri og
lokaðri en þeirra sem fást við stjómmál
úti í Evrópu. Það skýrist að hluta til af
okkar litla samfélagi hér úti í Atlants-
hafi og því að úti í Evrópu em menn að
sjálfsögðu nærri vettvangi stórviðburða
en við og vandamálin blasa við hvert
sem litið er.
Fortíð eða framtíð
Staða mannréttindamála víða um
heim, ástandið í Austur-Evrópu þar
með talin mengun og kjamorkumál,
styijöldin í fyrmm ríkjum Júgóslavíu
Sópaö út.
Tímamynd Ámi Bjama
Kristín Ástgeirsdóttir skrifar
og vaxandi útlendingahatur heima fyrir
liggja eíns og mara á evrópskum þing-
mönnum og þeir velta mikið fyrir sér
orsökum og hugsanlegum afleiðing-
um. Á meðan sveifla ráðherramir og
embættismannavaldið sér milli funda í
þeim erindagjörðum að koma Evrópu-
hugsjóninni í framkvæmd, enda nokk-
uð ráðalausir hvort sem litið er til Júgó-
slavíu eða óeirða heima fyrir.
Ólíkt höfumst vér að, því mér finnst
einkennandi hve íslenskir stjómmála-
menn eiga erfitt með að ræða hug-
myndir eða að horfa á mál í víðara sam-
hengi, hvað þá með framtíðarsýn að
Ieiðarljósi. Sumum virðist reyndar
ómögulegt að ræða nokkum skapaðan
hlut nema með samanburði við fortíð-
ina, enda hafa þeir hinir sömu ekkert
ffarn að færa annað en pólitískar klis-
sjur eða á ég að segja trúarhugmyndir.
Það gefúr auga leið að slík umræða
verður hvorki frjó né leiðir til nýrra
lausna og sjónarhomið verður bundið
við okkar litla heim.
Ég held að fátt sé nauðsynlegra í þeim
þrengingum, sem yfir okkur dynja nú,
en að fylgjast með þeim miklu hrær-
ingum og hugarflugi sem víða á sér
stað, í þeim tilgangi að átta okkur betur
á því hvert við viljum stefna. Við getum
lært af hugmyndum um æskilega þró-
un samfélaganna og hvemig menn
glíma við vandamálin. Þessa dagana má
margt læra, ekki síst það að frjáls-
hyggjuhugmyndir á við þær, sem ráð-
herrar núverandi ríkisstjómar íslands
trúa á og streitast við að framkvæma,
eiga ekki lengur upp á pallborðið sem
betur fer, enda hafe þær valdið þvílík-
um skaða austan hafs sem vestan að
það mun taka áratugi að bæta fyrir.
Hvað eru framfarir?
Þeim, sem fylgjast með straumum og
stefnum í stjómmálum og pólitískri
hugsun vítt um veröld alla, er ljóst að
mikil geijun á sér stað í þeim fjöl-
breytta hugmyndaheimi. Það er ekki
aðeins það rót, sem hrun kommúnism-
ans í Austur-Evrópu kom á heims-
myndina, sem veldur, heldur eru þau
vandamál, sem um það bil 200 ára skeið
iðnbyltingarinnar hefur skapað nánast
alls staðar á jarðarkringlunni, að verða
svo yfiiþyrmandi að æ fleirum verður
ljóst að lausn þeirra þolir enga bið.
Mörgum spumingum þaif að svara
td. um það hvort það sem við höfum
hingað til skilgreint sem framfarir, svo
og ýmsar þær hugmyndir sem einkennt
hafa heimsmynd Vesturlanda, valdi
bæði náttúrunni og mannlífinu þvílíku
tjóni þegar til lengri tíma er litið að
þeim verði að breyta ef ekki hafna. Hér
er átt við hugmyndir eins og þær að
vestræn menning og stjómarhættir
hafi þvílíka yfirburði yfir önnur samfé-
lagsform að þá beri að innleiða og troða
helst upp á alla (þetta er kallað ein-
sleitni í samningnum um EES). Þá má
nefna hugmyndir um rétt mannsins til
að sigra náttúruna og nýta hana að vild,
ofuráherslu á efnishyggju og stöðuga
sókn í meiri efnisleg gæði, að allt sé
mælanlegt og útreiknanlegt og þar af
leiðandi skiljanlegt og að allt sé hægt að
setja upp í lögmál og reglur.
Evrópuhugsjónin
Síðast en ekki síst er nú mjög rætt um
þá hugmynd, sem allt virðist yfir-
skyggja í evrópskri stjómmálaumræðu
þessi árin, það hvort stórar eða litlar
samfélagseiningar séu það sem stefna
beri að. Sú umræða kristallast í sam-
runaþróuninni í Evrópu, sem stjóm-
málamenn lofa og prísa flestir hverjir,
en mætir jafnframt mikilli andstöðu
íbúanna, sem auðvitað vilja frið og sam-
vinnu, en þykir of langt gengið með
hugmyndum um eitt öflugt evrópskt
stórveldi í anda Rómarríkis. Því er hald-
ið fram af mörgum þeim, sem lagt hafa
orð í belg, að samrunahugmyndin
byggist á löngu úreltum sjónarmiðum
þeirra sem láta eins og ríki heims geti
haldið áfram á braut stöðugs hagvaxtar,
þeirra sem neita að taka mið af þeim
gífúrlegu vandamálum sem við stönd-
um frammi fyrir. Markaðurinn með
stóru M og öll sín lögmál er grunnhug-
myndin sem að baki býr. Sameinuð
Evrópa þar sem allt er á ferð og flugi:
fólk, vörur, þjónusta og flutningar er
draumurinn. Hreyfanleiki er settur ofar
stöðugleika. Framleiðslan á að fara
fram þar sem ódýrast er, skítt með það
þótt hún leggist af annars staðar. Hag-
kvæmni er lykilorð dagsins, þótt það
gleymist á stundum að hagkvæmni á
einum stað getur skapað vanda á öðr-
um, td. vaxandi atvinnuleysi, og óvíst
að hún skili samfélaginu í heild ágóða.
Evrópuhugsjónin með sinn innri mark-
að, sem sumir segja einu hugsjónina
sem eftir er í evrópskri pólitík, felur
óneitanlega í sér meiri mengun, meiri
ágang á náttúruna og auðlindir jarðar,
enda er tilgangurinn aukinn hagvöxtur,
aukin verslun og viðskipti. Hún felur
það í sér að halda áffarn á sömu braut í
stað þess að stokka upp og horfast í
augu við þann vanda sem við blasir. í og
með eru Evrópuþjóðimar að búa sig
undir vaxandi erfiðleika með því að
þjappa sér saman og hlaða virkisveggi
umhverfis hinar ríku þjóðir. Ætla þær
ekki að láta neitt af sínu?
Evrópuhyggjuna eins og hún birtist í
framkvæmd, skortir að mínum dómi þá
ábyrgu heildar- og framtíðarsýn sem
ástand heimsmála kallar á og ríki heims
þurfa og eiga að móta í kjölfar þeirrar
stefnu sem Sameinuðu þjóðimar sam-
þykktu eftir að Bmndtlandskýrslan
kom fram og eftir samþykktir Ríóráð-
stefnunnar síðastliðið sumar. Því miður
birtist Evrópuhyggjan (þrátt fyrir ýmsa
strauma innan hennar), sem margir
dást svo mjög að og vilja verða hluti af,
í blindri markaðshyggju og þeirri
gömlu hugmynd að samfélagið sé og
eigi að vera eins og vel smurð vél, þar
sem maðurinn er eitt af mörgum tann-
hjólum. Það þarf vart að taka fram að
með samningnum um Evrópska efna-
hagssvæðið er verið að útvíkka þennan
markaðsheim og torvelda þróun í aðrar
áttir, enda markmiðin skýr.
Enn eitt, sem loksins virðist vera að
komast fyrir alvöru á dagskrá í stjóm-
málaumræðunni einkum í Vestur-
heimi, er það hvemig fólki (og náttúr-
unni) líði í þessu allt umlykjandi mark-
aðsþjóðfélagi. Hvemig stendur á því að
þrátt fyrir stöðugan hagvöxt og bætt
lífskjör (að meðaltali) virðist svo sem
þrengi stöðugt að sálinni og mannleg
vandamál vaxi, jafnvel í réttu hlutfalli
við hagvöxtinn. Hagfræðingar og
stjómmálamenn, sem áratugum sam-
an hafa vart litið upp úr línuritum, súl-
um, meðaltölum og útreikningum á
ýmist vaxandi eða minnkandi hagvexti,
virðast nú allt í einu (reyndar langt í frá
allir) hafa áttað sig á því, sem svo fagur-
lega var sagt fyrir tæpum 2000 árum,
að maðurinn lifir ekki á brauði einu
saman. Eða á ég ffernur að vitna í fom-
an kveðskap okkar þar sem segin mað-
ur er manns gaman. Mannlífið og lífs-
hamingjan (eða skortur á henni) í öll-
um sínum fjölbreytileika em farin að
þvælast fyrir og menn famir að átta sig
á því að þar em á ferð stærðir sem virð-
ast hvorki útreiknanlegar né mælan-
legar, þótt hvort tveggja hafi mikil áhrif
á efnahagslífið og samfélagið allL Þvf
ver sem fólki líður, því verri verður
rekstur fyrirtækjanna og þjóðfélagsins.
Þessi augljósa staðreynd er Ioksins að
renna upp fyrir þeim sem löngum hafa
haft hvað mest áhrif á alla stefnumót-
un, en hafa einblínt á hagstærðir, tap og
gróða, enda er hún farin að birtast í rit-
um hagfræðinganna. Sem dæmi má
nefna víðfrægan og forríkan breskan at-
hafnamann, Sir James Goldsmith, sem
á undanfömum ámm hefur vakið
mikla athygli sem talsmaður sjálfbærr-
ar þróunar, minni eininga, gagnrýni á
hagvaxtardýrkun og sem andstæðingur
Maastrichtsamkomulagsins, enda rödd
úr óvæntri átt Þar við bætist að æ fleiri
horfast í augu við þá staðreynd að auð-
lindir jarðarinnar em ekki óendanlegar
og að við verðum að umgangast náttúr-
una með virðingu, ef við ætlum okkur
áframhaldandi líf í henni veröld.
Reglunum er mísbeitt
Það þarf ekki vitnana við, samfélög
okkar em á rangri braut, en við höfúm
alla burði til að snúa dæminu við, með
allri okkar þekkingu og tækni sem við
eigum auðvitað að nýta á réttan hátt
Það, sem nú þarf að bætast við, er virð-
ing við manneskjumar, hvar sem er á
jörðinni, með mismunandi þarfir og
langanir. Konur, karlar og böm sem lifa
í sátt við náttúmna eiga að vera út-
gangspunktur allra okkar aðgerða og
framtíðarsýnar. Maðurinn er ekki tann-
hjól í vél fremur en aðrar lífyemr.
Það hefúr aldrei verið hægt að sveigja
mannkynið undir fortakslausar reglur
eða lögmál, þótt reynt hafi verið í þús-
undir ára. Maðurinn er nefnilega hluti
af náttúrunni, þótt hluti mannkyns trúi
því að hann sé kóróna sköpunarverks-
ins og leyfist nánast allt Maðurinn býr
yfir skynjunum, sem löngum hafaverið
barðar niður rétt eins og menn skamm-
ist sín fyrir þær (enda em margar þeirra
jafrivel taldar sjúklegar nú á dögum),
tilfinningum og skynsemi sem engin
lögmál ná yfir eða skýra. Einmitt þess
vegna hafa menn í tímans rás orðið að
setja sér ákveðnar reglur til að lifa eftir,
til þess að við gætum búið saman og
maður traðkaði ekki á manni.
Reglunum hefur löngum verið gróf-
lega misbeitt, ekki síst á þann hátt að
efriislegum lífsgæðum hefúr verið svo
illilega misskipt að það hefúr marg-
sinnis valdið uppreisnum og átökum og
getur ekki kallað á annað en spreng-
ingu, verði ekki bmgðist við f tíma.
Norður — suður
Norðrið með alla sína yfirþyrmandi
neyslu og mannlegu vandamál stendur
andspænis suðrinu þar sem neyðin
blasir við á hverju götuhomi og fólkinu
Qölgar með slíkum ógnarhraða (sjá
grein f Tímanum sl. laugardag) að
straumurinn norður á bóginn þyngist
stöðugt, þrátt fyrir lokuð hlið, miklar
vamir og vaxandi andúð íbúa, einkum í
Evrópu. Eina ráðið er að jafna lífskjörin
með því að við skemm niður og veitum
suður á bóginn, ella mun misskiptingin
bitna á okkur eða afkomendum okkar
fyrr eða síðar.
Innan Bandaríkjanna var gjáin milli
ríkra og fátækra orðin slík að eftir upp-
þotin miklu í Los Angeles sl. sumar
varð mörgum ljóst að grípa yrði til að-
gerða til að forðast algjöra upplausn.
Þar náðu framfaraöflin yfirhöndinni
með sigri Clintons, en meðal hans
stuðningsmanna og starfsfólks ber
mikið á hugmyndum á við þær sem ég
hef hér rakið, en flestar þeirra em okk-
ur í kvennahreyfingunni gamalkunnar.
Heimurinn er á hverfanda hveli. Við
lifum á spennandi tímum, þar sem
margt er í óvissu. Mér segir svo hugur
um að þær ákvarðanir, sem teknar
verða á næstu ámm um það hvert sam-
félögum Vesturálfu beri að stefna, muni
skipta sköpum í veraldarsögunni. Ann-
að hvort verður haldið áfram á sömu
braut í átt til vamarmúra og blokka-
myndunar ríku þjóðanna, ellegar að sú
hugmynd verður ofan á að stefriubreyt-
ing verði að eiga sér stað. Ég vil sjá ís-
lendinga mynda eina rödd af mörgum
sem krefjast þess að framtíðarhags-
munir jarðarinnar og þar með batnandi
mannlífs verði teknir fram yfir stundar-
hagsmuni stórfyrirtækja og stórvelda-
drauma nokkurra dauðlegra manna
sem telja sig hluta af kórónu sköpunar-
verksins.