Tíminn - 22.05.1993, Blaðsíða 4

4 Tíminn
Laugardagur 22. maí 1993
Tíminn
MALSVARI FRJALSLYNDIS, SAMVINNU OG FELAGSHYGGJU
Útgefandi: Timinn hf.
Framkvæmdastjóri: Hrólfur Ölvisson
Ritstjóri: Jón Kristjánsson ábm.
Aöstoðamtstjóri: Oddur Ólafsson
Fréttastjóran Birgir Guömundsson
Stefán Asgrimsson
Auglýsingastjóri: Steingrfmur Gislason
Skrtfstofur Lynghálsi 9. 110 Reykjavik Simi: 686300.
Augtýsingasími: 680001. Kvöldsímar: Askrift og dreifing 686300,
ritstjóm, fréttastjórar 686306, fþróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Timans. Prentun: Oddi hf.
Mánaöaráskrift kr. 1200,-, verö (lausasölu kr. 110,-
Grunnverö auglýsinga kr. 725,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Kj arasamningar
I gærmorgun bar það til tíðinda í kjaramálum að und-
irritaðir voru kjarcisamningar eftir þóf sem staðið hef-
ur í allan vetur. Ástandið í þjóðfélaginu speglast í nið-
urstöðum kjarasamninganna, sem eru undirritaðir án
launahækkana, annarra en láglaunabóta sem miðaðar
eru við 80 þúsund króna mánaðarlaun.
Kjarasamningamir snúa þvf að verulegu leyti að rík-
isvaldinu, og byggja að verulegu leyti á yfirlýsingu rík-
isstjómarinnar í tengslum við samningana. Segja má
að með samningunum hafí verkalýðshreyfingin og að-
ilar vinnumarkaðarins knúið stjómvöld til þess að
gefa yfirlýsingar um ýmsar aðgerðir í efnahags- og at-
vinnumálum, sem hafa verið í umræðu en ekki komist
í ffamkvæmd. Þetta er hinn raunverulegi árangur
samninganna.
Langstærsti reikningurinn á ríkissjóð er lækkun
virðisaukaskatts af matvælum, sem lofað er um næstu
áramót, og tímabundnar niðurgreiðslur á þessu ári til
þess að flýta fyrir lækkun á verði matvæla.
Samningurinn gildir til 31. desember 1994, en þegar
texti hans er lesinn kemur í Ijós að hann er byggður á
ákveðnum forsendum, sem sumar hverjar liggja ekki
fyrir. Hann er byggður á því að verð sjávarafurða
hækki um 3% frá fyrsta ársfjórðungi 1993. Einnig að
aflakvótar verði þeir sömu og á yfírstandandi ári og að
gengi krónunnar verði innan viðmiðunarmarka
Seðlabanka íslands. Þessar samningsforsendur á að
endurmeta af sérstakri launanefnd í fyrsta sinn fyrir
10. nóvember 1993. Ef frávik verða, er báðum aðilum
heimilt að segja samningnum lausum.
Þetta uppsíignarákvæði er brú verkalýðshreyfingar-
innar inn í samningagerðina. Ljóst er að samningur-
inn er gerður með hálfum huga.
Því ber að fagna að samningar hafa náðst, þótt enn
hafi ekki verið samið við stór samtök launamanna. Það
er út af fyrir sig varnarsigur að knýja ríkisstjómina til
yfirlýsinga um aðgerðir í atvinnumálum og vaxta-
lækkun, og til þess að gefa enn einu sinni yfirlýsingar
um að úthluta aflaheimildum hagræðingarsjóðs. Hins
vegar liggja samningsforsendumar ekki allar á borð-
inu, og eftir er að sjá tillögur um aflakvóta næsta árs,
og þróunina í verðlagi sjávarafurða. Staða sjávarút-
vegsins er jafn alvarleg og áður. Ekki liggur enn ljóst
fyrir hvemig afla á ríkissjóði tekna, eða hvaða útgjöld
á að skera niður til þess að mæta kostnaði vegna kjara-
samninganna.
Alþingi var frestað með þessi mál öll í óvissu og án
þess að aflað væri heimilda fyrir auknum ríkisútgjöld-
um eða að hagræðingarsjóður fengi lagaheimildir til
þess að úthluta veiðiheimildum, eins og lofað hefur
verið. Það verður að telja meir en lítið vafasamt að láta
alla umræðu um þessi mál bíða haustsins, og óðagot-
ið að slíta fundum Alþingis er lítt skiljanlegt í ljósi
þeirra verkefna, sem fyrir liggja til þess að þessir kjara-
samningar geti haldið af hálfu ríkisvaldsins.
Vonandi leiðir þessi samningagerð til atvinnuaukn-
ingar og bætts rekstrammhverfis í þjóðfélaginu. Von-
andi hafa aðilar vinnumarkaðarins kraft til þess að
fylgja samningnum eftir og knýja stjómvöld til þeirra
aðgerða sem yfirlýsingar hafa verið gefhar um. í þeim
málum er fullrar einurðar þörf.
Islensk menning á
evrópskum krossgötum
Birgir Guðmundsson skrifar
Menningarafurð og
fjórfrelsið
í vikunni var nokkrum menningar-
vitum og listamönnum safnað sam-
an í sjónvarpssal ríkissjónvarpsins í
umræðuþátt um framtíð íslenskrar
menningar, enda stæði menningin
nú á miklum tímamótum. Yfirskrift
þáttarins var í samræmi við þetta og
hét hann „íslensk menning á evr-
ópskum krossgötum" eða eitthvað í
þá veru, og var Valgerður Matthías-
dóttir, Liffófsumsjónarkona, fengin
til að stjóma umræðum.
Umræðuefnið var í sjálfu sér bæði
gamalt og nýtt Það snerist vita-
skuld um það hvemig íslenskri
menningu muni famast f sívaxandi
nálægð við menningu annarra
landa og hvort rétt sé að tala um
hættuleg kynni í þessum efnum, við
tilurð hins evrópska efnahagssvæð-
is. Það merkilegasta við þennan þátt
var ekki að þar hafi komið fram
stórkostlegar hugljómanir og djúp-
ur skilningur á viðfangsefninu hjá
þátttakendum. Þvert á móti hlýtur
það að teljast ótrúlegt að fá enn á ný
staðfesta goðsögnina um að mestu
menningarvitamir virðast hafa
minnstan skilning á menningu og
sáralítinn áhuga á að öðlast skilning
á öðm en því sem snertir þeirra
allra nánasta umhverfi eða hags-
muni.
Hjólfarið
Þannig lentu sjónvarpsumræðum-
ar um hinar menningarlegu kross-
götur fljótt í hjólfari tæknilegra
smáatriða, sem engan varðar um
nema örfáa listamenn og kannski
umboðsmenn þeirra eða útgefend-
ur. Þrátt fyrir veikburða tilraunir
Þorgeirs Þorgeirssonar til að Iyfta
sér til flugs, tókst ekki betur til en
svo með þáttinn að hjólfarið dýpk-
aði frekar en hitt, þar til ailt stóð
fast á endanum. Lokaniðurstaða
menningarvitanna var næstum
vandræðalega samdóma, þegar allir
sem einn lýstu þeir því yífir að leiðin
til að bjarga íslenskri menningu
væri að efia innlenda dagskrárgerð í
sjónvarpi. Hvort þessi niðurstaða
stóð í einhverju sambandi við að ný-
ráðinn dagskrárstjóri innlendrar
dagskrár var hvergi sjáanlegur í
hópi þátttakenda, þrátt fyrir auglýs-
ingar um annað, skal ósagt látið.
Hitt er ljóst, að þessi niðurstaða
kom ekki f neinu beinu framhaldi af
umræðunum sem ffarn höfðu farið í
sjónvarpssal.
Skilningur þeirra, sem í vikunni
stóðu á menningarlegum krossgöt-
um í sjónvarpssal, á „íslenskri
menningu" var, eins og svo oft vill
henda hjá menningarvitum, ákaf-
lega takmarkaður og hagsmuna-
tengdur. Sífellt var vísað til íslenskr-
ar menningar sem „afurðar" ein-
hverra listamanna, enda olli það
ekki sjáanlegum erfiðleikum að tala
um menninguna sem eitthvað sem
fjórfrelsið í EES næði eða næði ekki
til. M.ö.o. hvort menningarlegar
„afurðir" yrðu ofurseldar sömu
reglum og skuldbindingum og aðr-
ar „afurðir", s.s. vörur, vinnuafl,
fjármagn og þjónusta.
Þess vegna snerust umræður
menningarelítunnar um það, hvort
ríkisvaldinu væri heimilt að veita
sinfóníuhljómsveitum styrk, hvem-
ig háttað verði útborgun til höfunda
fyrir útlán á bókasöfnum, eða hvort
rithöfundar fái ritlaun. Og af því að
spuming dagsins fjallaði um þær
miklu evrópsku krossgötur, sem ís-
lensk menning stendur á, þá ræddu
menn um það hvort EES hefði áhrif
á höfúndalaun, starfsöryggi lista-
manna og félagskerfi samtaka
þeirra, eða úthlutun listamanna-
launa, og deildu um hvort dyr í
Bmssel muni standa listamönnum
opnar eða hvort þær muni lokast. Á
þessum miklu krossgötum spurðu
menn líka hvort ekki geti verið
nauðsynlegt að mynda þrýstihópa
listamanna í Brussel, ástunda „lob-
býisma“ til að tryggja íslendingum
sneið af einhverri köku sem hvergi
hefur verið skilgreind.
Vel má vera að þessi atriði öll skipti
listamennina sjálfa miklu máli og
geri þeim bærilegt að ástunda list
sína. Hins vegar lýsir sér í þeirri
umræðu, sem þama fór fram,
ákveðinn veikleiki sem ástæða er til
að hafa áhyggjur af, vegna þess að í
menningarelítunni er eðli málsins
samkvæmt að finna þá aðila sem yf-
irvöld á hverjum tíma eru líklegust
til að hlusta á þegar menningarmál
ber á góma. Og ekkert af því, sem
rætt var um í þessum sjónvarps-
þætti — nema e.Lv. þetta með inn-
lendu dagskrárgerðina — snertir
hinn almenna borgara á nokkum
hátt. Það sem meira er, það er mjög
óiíklegt að neitt af þessu skipti
miklu máli fyrir íslenska menningu
eða komi því yfirleitt nokkuð við
hvort íslensk menning stendur á
krossgötum. Áhugasvið menning-
arelítunnar virðist ekki ná nema til
þess sem kalla má „afurðir" skil-
greindra listamanna, sem þó em
trúlega sá hluti menningarinnar
sem á minnstum krossgötum
stendur. Þessar afurðir em flestar
því aðeins íslensk menning að þær
séu unnar í og sprottnar upp úr ein-
hverju sem kalla má íslenslrt menn-
ingammhverfi eða íslenska menn-
ingu. Þess vegna er það þetta um-
hverfi, sem skiptir mestu máli þegar
erlend menningaráhrif em annars
vegar, en ekki listamaðurinn, sem
alltaf mun að meira eða minna leyti
fara burt frá uppeldisstöðvunum í
leit að aðföngum og áhrifum í list
sína.
Ástkæra, ylhýra...
Mikilvægasti þáttur þessa fslenska
menningammhverfis er vitaskuld
tungumálið. En annað skiptir líka
máli, s.s. ýmis verkmenning, og
jafnvel fyrirbæri eins og t.d. hval-
veiðar em mótandi í þessum efnum.
En sú staðreynd að hópur íslenskra
menningarvita getur skeggrætt í
sjónvarpi um íslenska menningu á
evrópskum krossgötum, án þess að
nefna einu orði slíkt gmndvallarat-
riði íslensks menningammhverfis,
sem staða íslenskunnar er, fær
mann til að staldra við og velta fyrir
sér þeim áherslum sem lagðar em í
þessum hópi.
Varla þarf að fjölyrða um þá pólit-
ísku forgangsröð verkefna, sem við-
gengist hefur í menntamálum, ekki
eingöngu hjá núverandi ríkisstjóm,
heldur um árabil. Niðurskurður til
skólamála og til kennslu í íslensku í
gmnnskólum þykir sjálfsagt mál.
Þetta gerist á sama tíma og menn
hafa áhyggjur af læsi. Vísindaiðkun
og æðri menntun, sem geta skipt
vemlegu máli fyrir íslenskt menn-
ingammhverfi, em ekki framarlega
á pólitíska forgangslistanum, ef ekki
er beinlínis í augsýn von um fjár-
hagslegan ávinning. Skattastefna
núverandi stjómvalda er óvenju
menningarfjandsamleg, vegna þess
að hún miðar að því að bijóta niður
efnahagslegar forsendur fyrirtækja
sem styrkja og gæða íslenskt menn-
ingammhverfi lífi. Bókaútgáfa á ís-
lensku, fjölmiðlar á íslensku, eink-
um dagblöðin, og íslensk dægur-
tónlist em allt dæmi um starfsemi,
sem viðheldur hinu íslenska menn-
ingammhverfi en er gert erfitt fyrir.
Miklu fleiri dæmi mætti nefna. En
það, sem þau eiga öll sameiginlegt,
er að þau komast ekki að í umræðu-
þætti um íslenskar menningar-
krossgötur í sjónvarpinu.
Vissulega má til sanns vegar færa
að íslensk menning eigi heldur und-
ir högg að sækja þegar nálægðin við
aðra menningu eyksL En ef menn-
ingarvitamir, sem yfirleitt eiga að
teljast meðvituðustu gæslumenn
menningararfleiðarinnar, telja að
íslenska menningu sé einfaldlega
hægt að sækja í gegnum opnar dyr í
Brussel, þá er kominn tími til að
hugsa málið að nýju og endurskoða
þetta með gæslumennina. Með
sama áframhaldi gæti farið svo að
sambland af þröngsýni þessara
gæslumanna og áhrifa þeirra á
stjómvöld yrði jafnvel hættulegra
íslenskri menningu en menn Hafa
fram til þessa gert sér í hugarlund.