Tíminn - 04.09.1993, Síða 5

Laugardagur 4. september 1993
Tíminn 5
Verkaskipting ríkis og sveitar-
félaga - sameiningarmálin
Jón Kristjánsson skrifar
Hlutverk stjómsýslunnar í landinu er það
að skapa ramma utan um samfélagið, sjá til
þess að reglum sé framfylgt og veita fólkinu
þjónustu. Stjómsýslustigin á Islandi eru tvö,
ríkisvaldið og sveitarfélögin. Það er einnig
hlutverk þeirra að sjá til þess að mynda ör-
yggisnet um einstaklinginn, þannig að hon-
um verði ekki kastað á guð og gaddinn er
hann verður fyrir áföllum, og sjá til þess að
grundvallarþáttum í velferð þegnanna sé
fullnægt.
Við íslendingar eigum okkur háleit mark-
mið um gott skólakerfi, fullkomna heil-
brigðisþjónustu, hreint umhverfi og félags-
legt öryggi. Ríkið og sveitarfélögin sjá fyrir
þessum þáttum í því skipulagi stjómsýsl-
unnar sem hér er.
Ríkið ræður
Hlutur ríkisins í samneyslu hér á landi er
hærri en á Norðurlöndunum eða 14,35% á
móti 9,59% í Danmörku, sem er með næst-
hæsta hlutfali árið 1990, en þessar tölur em
miðaðar við það ár. Hlutur sveitarfélaga hér-
lendis er að sama skapi lítill, eða aðeins
4,29% hérlendis móti 21,77% í Svíþjóð þar
sem hlutfall sveitarfélaganna í samneysl-
unni er hæst. Þessi sterka staða ríkisvaldsins
hér á landi skapast ekki síst af því hvað sveit-
arstjómarstigið er sundurleitt, sveitarfélög
mörg og hafa ólíkar aðstæður. Árið 1991
vom 137 sveitarfélög með undir 400 íbúum
meðan það stærsta, Reykjavík, er með um
100 þúsund íbúa og tvö nágrannasveitarfé-
lög og nær samvaxin með yfir 15 þúsund
íbúa.
Minni miðstýring
Pólitísk umræða undanferinna ára hefúr
hnigið að því að minnka miðstýringu og
færa vald nær fólkinu. Margar leiðir hafa
verið ræddar. Þær raddir vom mjög háværar
fyrir nokkmm ámm að til þess þyrfti að
koma upp nýju stjómsýslustigi, milli ríkis-
ins og sveitarfélaganna. Þau rök vom færð
gegn því að þetta væri of mikil yfirbygging í
stjómsýslunni fyrir svo litla þjóð. önnur leið
til þess að auka valdsvið sveitarfélaga og
verkefni er að auka samstarf þeirra. Slíkt
getur vel gengið ákveðinn tíma, en viss
vandkvæði hafe komið upp þar sem þetta
samstarf hefur þróast um áraraðir og er far-
ið að spanna hin margvíslegustu verkefni.
Þá verður þessi stjómsýsla flókin og erfið. Þá
er þriðja leiðin eftir, að efla sveitarstjómar-
stigið með því að sameina sveitarfélög,
þannig að stærri sveitarfélög geti haft með
höndum verkefni, sem litlum em um megn,
og glímt við þau með skilvirkri stjómsýslu.
Kosningar um sameiningu sveitarfélaga
þann 20. nóvember næstkomandi snúast um
hvort almenningur er tilbúinn að ganga til
þeirra breytinga.
Flókíð mál
Flutningur verkefha frá ríkinu til sveitarfé-
laganna er ekki einfalt verkefni. Flóknir
málaflokkar eins og heilbrigðismál, málefni
fatlaðra, öldmn-
armál, kennara-
laun við gmnn-
skóla verða ekki
fluttir eins og
ekkert sé.
Ákveðið hefur
verið að sam-
ráðsnefnd fé-
lagsmálaráðu-
neytis, Sam-
bands íslenskra sveitarfélaga og Kennara-
samtakanna vinni að tillögugerð um það
með hverjum hætti laun kennara við gmnn-
skóla verði flutt til sveitarfélaganna árið
1995. Önnur verkefnatilfærsla er ekki á
hreinu, utan það er stefna stjórnvalda að
flytja fleiri verkefni og þar með vald yfir
þeim til sveitarfélaganna.
Markmiðin óljós
í umræðunni um sveitarstjórnarmálin nú
ber nokkuð á að almenningi finnst óljóst
hvaða verkefni verða á hendi hinna nýju
sveitarfélaga, ef þau verða samþykkt. Ekki
liggi heldur fyrir hvemig málum verði
stjómað í hinum nýju sveitarfélögum, til
dæmis skólamálum sem em afar viðkvæmur
málaflokkur. Hætt er við að þessi umræða
verði þrándur í götu sameiningar. Einnig
ber nokkuð á þeim rökum að fólk segir, látið
okkur fá verkefnin og við leysum þau með
samstarfi fyrst í stað og sameinumst þegar
við springum á því að vinna þau með sam-
starfi.
í sveitarstjómarlögum, sem samþykkt vom
á síðasta vori um kosningar um sameiningu
sveitarfélaga, em ákvæði þar sem umdæma-
nefndum er heimilt að leggja fram nýjar til-
lögur um sameiningar fyrir 15. janúar, verði
þær tillögur, sem kosið er um 20. nóvember,
felldar.
Hætt er við að spumingar um verkaskipt-
inguna, hver hún verður og hvernig hún
verður framkvæmd, brenni á áfram og kjós-
endur krefjist þess að vita meira um það
hvaða málaflokkum hið nýja samfélag á að
vinna að.
Mikill samruni eða lítill
Ég hef undanfarið hitt fjölda fólks þar sem
þessi mál hefur borið á góma og það em
þessar spurningar sem brenna á. Almennur
kjósandi gerir sér.að fullu Ijóst að með
breyttum að-
stæðum í þjóðfé-
laginu verða
breytingar í
sveitarstjórnar-
stiginu og sveit-
arfélög stækka.
Hins vegar em
umræður um
sameiningarmál-
in tiltölulega
skammt á veg komnar utan raða sveitar-
stjómarmannanna sem rætt hafe þessi mál
um langt skeið. Víða heyrast þær raddir að
til einskis sé að sameina fámenn sveitarfélög
í eitt eilítið fjölmennara. Betra sé að sameina
í tiltölulega stórar einingar, ef sameining á
að fara fram á annað borð. Hins vegar er
áberandi að upplýsingu og hlutlægar um-
ræður vantar um málið og þá einkum þann
þátt hver verði í framtíðinni verkefni hinna
stækkuðu sveitarfélaga og hvemig þau verða
af hendi leyst. Því verður að halda umræðu
um verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga
áfram og reyna að komast að frekari niður-
stöðu um hvemig tillögugerð í þeim efnum
verði háttað.
Tvenns konar sveitarfélög
— flókin stjórnsýsla
Stærstu sveitarfélögin í landinu geta bætt á
sig nýjum verkefnum án nokkurra samein-
inga og hafa krafist aukinna verkefna. Sá
þrýstingur mun halda áfram og vaxa. Það er
mjög varhugavert ef látið verður undan
þessum þrýstingi og tvenns konar sveitarfé-
lög myndast í landinu, með tvenns konar
verkefni. Slík staða má ekki koma upp. Hún
getur flækt stjómsýsluna enn meira en nú
er, en takmarkið á að vera að skipulag henn-
ar sé skilvirkt og öllum skiljanlegt.
Hljótt um verka-
skiptinguna 1989
Síðasti tilflutningur verkefna til sveitarfé-
laganna tókst vel. Við stjómmálamennimir
heyrum engar kvartanir um að sveitar-
stjómarmenn hafi svelt tónlistarskólana í
landinu, eða dregið úr vægi dagheimila og
Ieikskóla, eða vanrækt rekstur grunnskól-
anna. Það væri þó ólíklegt að við mundum
ekki verða slíks áskynja ef mikil brögð væru
að því. Hins vegar er flutningur heilbrigðis-
málanna yfir á sveitarfélögin flókið málefni.
Flestir em sammála um að rekstur sjúkra-
húsa sé eðlilegt verkefni ríkisvaldsins, vegna
þess hve dýrt og sérhæft verkefni þar er um
að ræða. Hins vegar em sjúkrahúsin víða
samrekin með heilsugæslunni og mörg
þeirra hafa stórar og sífellt stækkandi lang-
legudeildir fyrir aldraða. Hin hreina verka-
skipting er því mjög erfið í þessum mála-
flokki.
Skuldastaðan og
jöfnunarsjóðurinn
Þegar rætt er um sameiningarmálin sér-
staklega berst talið fljótt að mjög mismun-
andi skuldastöðu sveitarfélaga. Yfirlýsingar
hafa komið fram, m.a. frá félagsmálaráð-
herra, um að jöfnunarsjóður sveitarfélaga
myndi koma inn í þau mál og jafna þessa
skuldastöðu að einhverju marki. Eitt af því,
sem er mikilvægt, er að það liggi fyrir ljósar
upplýsingar um áform í þessum efhum.
Jöfnunarsjóðurinn hefur ærin verkefni nú
þegar og hann mun ekki ráða neitt við þessa
skuldajöfnun án þess að tekjustofnar hans
séu endurskoðaðir. Þessi fjármál eru eitt af
þeim atriðum sem skipta sköpum í samein-
ingarmálunum og hvort íbúar í vel stæðu
sveitarfélagi hafa löngun til að samþykkja
sameiningu við skuldugt sveitarfélag.
Umræðu er þörf
Það er því ljóst að mörgum spumingum er
ósvarað varðandi þessi mál og tíminn, sem
til stefnu er til umræðunnar, er ekki langur.
Því er nauðsyn á því að hann verði vel nýttur
til skoðanaskipta og upplýsingar í þessu
flókna og viðkvæma máli.