Tíminn - 25.05.1996, Blaðsíða 15

Laugardagur 25. maí 1996
15
etta er maöurinn! Ég
mun þekkja manninn,
sem miöabi á mig, svo
lengi sem ég lifi!" hrópar vitni
af sannfæringu, þegar hann
eftir rán er beöinn um aö
benda á hinn seka í röö
manna. Því miöur er þaö
blásaklaus lögreglumaöur sem
hann bendir á.
Dæmið er sótt í raunvemleik-
ann, en ýmsar tilraunir hafa gef-
ið sömu niðurstöðu. Fólk, sem
lendir í ofsafengnum atburðum,
em afleit vitni. Vitnasálfræöing-
ar tala hreinlega um gun point-
áhrifin: Ræningi kemur æðandi
inn í banka, vopnaður byssu, og
þeir sem inni em komast í mikið
uppnám. En það sem athygli
þeirra — og þar með líka minn-
ingin — beinist fyrst og fremst
að er vopnið í hendi ræningj-
ans. Ekki ræninginn sjálfur.
Það er ekki bara undir álagi,
sem við erum vond vitni. Jafn-
vel þótt við sýnum heiðarleg-
usm viðleitni til að muna og
endurvarpa atburðum, verður
okkur á mörg skyssan. Ekki af
vondum ásetningi, heldur
vegna þess að heili okkar er ekki
gerður til að endurvarpa.
Heilinn virðist kjósa að hafa
reglu á þeim mörgu áreitum,
sem hann verbur stöðugt fyrir,
en oft gerist það á kostnað sann-
leikans.
í Þýskalandi var farið í saum-
ana á framburði 240 vitna. Að-
eins fimm vom óaðfinnanleg.
Líka þegar um er ab ræða að
benda á hugsanlegan afbrota-
mann við svonefndar sakbend-
ingar, þar sem hinum grunaða
er stillt upp í röð við hlið
manna, þá er skekkjuprósentan
ískyggilega há. Um 40% allra
vitna álíta sig t.d. geta „þekkt
aftur" saklausan mann í slíkri
_ röð.
Óáreiðanleiki vitna setur lög-
menn í vanda. Annars vegar
verður að sjálfsögðu ekki gengið
framhjá framburði vitna, en á
hinn bóginn veit lögmaðurinn
að framburðinum verður að
taka með töluverðum fyrirvara. í
tímans rás hafa þess vegna verið
gerðar nokkrar tilraunir til ab
tryggja að framburður vitna
verði áreiðanlegri. í Þýskalandi
er t.d. algengt að vitnasálfræb-
ingar séu kallaðir til við réttar-
höld. Verkefni þeirra er að meta
trúverðugleika vitnis. Slíkir sál-
fræðingar starfa líka í Svíþjóð og
m.a. var til þeirra leitað við
rannsókn Palme-morðsins.
Oft eru sjónarvottar það eina
sem rétturinn hefur til ab byggja
á þegar leggja skal fram sannan-
ir í máli. Og venjulega er fram-
burður vitna þungur á metun-
um þegar rétturinn kveður upp
úrskurð sinn. Hafi tvö vitni,
hvort öðru óháb, gefið sam-
hljóma vitnisburð, er það venju-
lega talin öflug sönnun.
Ekki fer sérann aö stela
Fæst vitni ljúga af ásettu ráði.
Þau eru þvert á móti flest sér
þess vel meðvitandi að fram-
buröur þeirra getur haft úrslita-
áhrif á líf annarrar manneskju.
Vandamálið er öllu heldur sá
máti, sem heili okkar vinnur úr
áreitum. Áöur höfðu menn
tröllatrú á því ab við gætum
skynjað og síðan endurvarpað
veruleikanum nákvæmlega eins
og hann var. Vib gætum nánast
„ljósmyndað" eitthvert atvik og
síðan framkallað myndina.
Á vorum tímum eru sálfræð-
ingar miklu vísari. Meðal annars
vita þeir að minni okkar velur
alltaf úr. Það nær ekki að drekka
í sig öll þau áreiti, sem það tekur
stöðugt við, svo í staðinn gerir
heilinn m.a. það sem kallast
uppfylling. Hann skáldar áfram
— við sjáum snifsi af kjól og síð-
an fyllir heilinn út í myndina og
getur sér til um hvernig mann-
eskjan var klædd. Á sama hátt
skáldum við inn í atvik — og
síðar meir erum við ófær um að
greina á milli þess, sem raun-
verulega gerðist, og þess sem
heilinn hefur ómeðvitab búið
sér til.
Þegar vib eigum að kalla fram
atvik, renna upphaflegu áreitin
oft saman við þær upplýsingar
sem við seinna höfum fengið.
Þetta getur verið orsök þess að
vitni eru oft fullkomlega í mót-
sögn hvert við annað fyrir rétti.
Ekkert þeirra lýgur vitandi vits,
en þau upplifa oft raunveruleik-
ann á gjörólíkan hátt.
Fyrir lögmenn eru þetta
óþægilegar staðreyndir. Þeirra
verkefni er jú að framfylgja rétt-
vísinni, að komast að sannleik-
anum. Þess vegna neyðast lög-
menn til að þekkja algengustu
skekkjuorsakir, svo þeir geti gert
ráð fyrir þeim þegar málið skal
útkljáð.
Algeng skekkjuorsök er sú
staðreynd að við sjáum oft það
sem við búumst við að sjá. Gerð
var tilraun: Maður einn fór í
þrjú gervi. Hann bjóst sem prest-
ur, kaupsýslumaður og verka-
maður og lést síðan hnupla
tösku. 30% áhorfenda skárust í
leikinn þegar presturinn stal,
42% þegar kaupsýslumaðurinn
gerði það og 50% þegar verka-
maðurinn lék þjóf. Eftirá voru
hinir aðgerbalausu áhorfendur
spurðir af hverju þeir hefðu ekki
aðhafst neitt. „Ekki fer prestur
að stela," var algengasta svar
þeirra sem höfðu séð prestinn
taka töskuna.
Önnur skekkjuorsök er hin al-
menna þörf mannsins fyrir að
skipta fólki í vini og óvini. Fólk,
sem er líkt sjálfum manni, er
vinir, hinir eru litnir tortryggn-
isaugum.
Allmargar tilraunir hafa smám
saman leitt í ljós á hvaða sviðum
við erum bestu og lélegustu
vitnin. T.d. kemur í ljós að við
ruglumst oft á litum. Okkur er
heldur ekki vel gefið að áætla
SAKAMAL
Trúveröugleiki okkar
sem vitna getur verib
mjög staöbundinn.
Heilinn er ekki gerö-
ur til aö „ijós-
mynda" atvik og til
aö bœta okkur þaö
upp skáldum viö
ómeövitaö upp út-
skýringu.
tímalengdir og hraða, en aftur á
móti munum við kynferði fólks
af miklu öryggi.
Við könnumst allsæmilega við
andlit og við munum sérlega vel
eftir mjög ófríðum og mjög fríð-
um andlitum. Það kemur líka á
daginn að konur almennt eru
heldur betri en karlarnir við að
muna eftir klæðnaði. Aftur á
móti muna karlar miklu betur
eftir bíltegundum. Tvær ein-
kennilegar niðurstöður eru að
hávaxib fólk ofmetur yfirleitt
hæð annarra, og of feitir ofmeta
á tilsvarandi hátt þyngd ann-
arra.
Við erum heldur ekki sérlega
snjöll í að ákvarða aldur fólks.
Tveir breskir könnuðir rannsök-
uðu framburð 20.000 vitna og
komust að því, að ab meðaltali
skeikaði um átta árum á því að
aldur væri áætlaður réttur.
Almennt eru aðeins u.þ.b.
45% vitna fær um að gefa góða
eða nothæfa útlitslýsingu. Það
sýnir rannsókn, sem prófessor
Eva Smith við Kaupmannahafn-
arháskóla gerði er hún skrifaði
doktorsritgerð um trúverðug-
leika vitna.
En það að við þurfum að bera
vitni um atburð nokkru eftir að
hann gerðist virðist hins vegar
ekki vera aðalmeinið. Satt að
segja eru til rannsóknir, sem
sýna blátt áfram að það er ekki
alltaf kostur ab hafa atburðinn í
fersku minni. Að sjálfsögðu
gleymum við einhverju, en það
sem við munum reynist hins-
vegar réttara.
Minnisskammhlaup
Nýleg dönsk tilraun sýnir þar
að auki að flestir eru býsna góð-
ir í að negla það niður, hvenær
ákveöinn atburbur átti sér stab.
Jafnvel eftir heilt ár var yfir
þriðjungur tilraunafólksins fær
um að rekja sig að nákvæmri
tímasetningu ákveðins atburð-
ar. Svo hættir okkur aftur til ab
misminna þegar um er að ræða
það sem fræðimenn nefna leift-
ur- minningar — þegar frétt
kemur okkur í opna skjöldu. Yf-
irleitt teljum við okkur t.d.
muna nákvæmlega hvað við
vorum ab sýsla þegar vib heyrb-
um um Kennedy-morðið, morð-
ið á Olof Palme, þegar geimferj-
an Challenger fórst, slysið í
Tsjernóbyl eða aðra öríagaat-
burði. En það stenst ekki.
Við tilraunir hafa dagbækur
fólks verið bornar saman við
minningar þess, og jafnvel þótt
fólkið segist muna það klárt og
skýrt hvar það var statt, þá
stemmir það sjaldan við dag-
bókina.
Vlb látum undan leib-
andi spurningum
Meðal margra skekkjuorsaka
er líka val á yfirheyrsluformi.
Vib fjölda tilrauna hefur komið í
ljós að sá, sem yfirheyrir vitni, á
furöu auðvelt með að hafa áhrif
á viðkomandi, t.d. með því að
spyrja hann/hana leiðandi
spurninga. Var bíllinn grænn
eba gulur? spyr yfirheyrandinn
og vitnið veíur annan hvorn
þessara lita, þó hann hafi annars
verib viss um að hafa séð rauðan
bíl. Sum vitni geta þó vel staðist
Ieiðandi spurningar, en langflest
láta undan bara ef þau eru spurð
nógu margra slíkra spurninga.
Einkum getur slegið út í fyrir
vitnum, ef yfirheyrandinn
þrýstir á þau til að knýja fram
svar. „Hugsaðu þig nú enn einu
sinni um. Manstu alls ekki
neitt?" spyr yfirheyrandinn.
„Nei, ég man ekki háralitinn, en
hann var víst í dökkum bux-
um," hljómar dæmigert svar við
þessari tegund spurninga. Ef
vitnið reynir ab gera yfirheyr-
andanum til geðs, segir það oft
meira en þab á innistæöu fyrir.
í tengslum við rannsóknina,
sem Eva Smith gerði sem lið í
doktorsritgerð sinni, lét hún 118
tilraunamanneskjur horfa á bíó-
mynd um glæpaverk. Á eftir
voru þær spurðar í þaula. Ein
spurningin var á þá leið hvort
þau hefðu tekið eftir hvort unga
stúlkan í myndinni var í blárri
eða drapplitri kápu. Stúlkan var
aöeins hugarfóstur yfirheyrand-
ans, en engu að síður töldu 33
sig hafa veitt henni athygli.
Við erum jafnvel svo auð-
blekkt að blæbrigði í máli geta
haft áhrif á framburð okkar. í
einni tilraun horfðu nokkrar til-
raunamanneskjur á kvikmynd
um bílslys. Síðan var einn hópur
spurður: Hvað var bíllinn á mik-
illi ferð þegar hann rakst á hinn
bílinn? Við annan hóp hafði
spurningunni verið breytt lítils-
háttar. Nú hljómaöi hún svona:
Hvað var bíllinn á mikilli ferð
þegar hann skáll á hinum bíln-
um? Síðari hópurinn nefndi
verulega meiri hraða.
Viku seinna voru sömu vitnin
spurð nokkurra hlutlausra
spurninga. Ein þeirra var á þá
leið, hvort þau hefðu tekið eftir
brotnu bílljósunum. Vel að
merkja voru engin brotin ljós á
bílunum, en í þeim hóp sem
hafði heyrt sterkast kveðið að
orði, höfðu meira en tvöfalt
fleiri „séð" brotnu bílljósin.