Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.2006, Síða 2

Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.2006, Síða 2
2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. febrúar 2006 ! Nýlega hélt Magnús Þorkell Bernharðsson hrollkalt erindi á vegum Mannfræðifélags Íslands í ReykjavíkurAkademíunni um þá brennandi spurningu hvort fræðimenn skuli taka afstöðu í umdeildum málum eins og Íraksstríðinu. Hann lýsti ástandi vestanhafs þar sem leynt og ljóst er snuðrað eftir grunsamlegri afstöðu há- skólakennara með vísun í reglu um „jafn- vægi“ í málflutningi. Til er fyrirbrigðið „Campus Watch“ þar sem stúdentar geta unnið sér inn hundrað dali með því að koma upp um kennara sem brjóta regluna. Hér á að setja áþekka reglu í ný lög um Ríkisútvarpið með því að segja að það skuli „tryggja hlutlæga upplýs- ingagjöf um íslenskt samfélag“. Slík hlut- lægni er ekki til en hægt að kveða niður gagnrýna umræðu í nafni hennar. Dæmi þekkjast um skoðanakúgun gagnvart vís- indamönnum sem komast að óþægilegum niðurstöðum. Fræðimenn, t.a.m. Magnús Þorkell og kollegar hans sérfróðir um Írak, sjást vart í fjölmiðlum og sækjast ekki eftir því. Fræðistörf byggjast á yfirvegun og skap- andi hugsun sem ekki rúmast á þeim fáu sekúndum sem eru til umráða í fréttaþátt- um. Þar hafa völdin spunameistarar sem tilheyra svokölluðum þankatönkum, „thinktanks“ – fljótgreindir menn, allir á lofti en minna á dýptina, kostaðir af hags- munaaðilum og geta hraðsoðið niður yf- irborðslega og bjagaða greiningu á ástandinu. Svo virðist sem Kristján Arngrímsson blaðamaður lýsi eftir þessari tankvæðingu hugsunarinnar í Viðhorfspistli í Morgun- blaðinu 31. janúar þar sem hann grautar saman blaðamennsku og fræðimennsku og eltir skottið á sjálfum sér í því að kenna Sigurði Gylfa Magnússyni hvernig eigi að skrifa fræðirit með aðferðum blaða- mennsku. Áður hafði Kristján hnýtt í við- leitni fræðimanna til að koma verkum sín- um á framfæri, viss um umbun góðra verka í himnaríki sviðsljóssins nái þau máli um inntak og framsetningu. Það er einfaldlega rangt – verk ná ekki athygli í þögn og myrkri. Þar fyrir utan getur erindi verið brýnt óháð framsetn- ingu. Skýr málflutningur Páls Valssonar um útrýmingarhættu íslenskrar tungu er hvalreki í umræðunni en fjöldi annarra fræðimanna getur tjáð sig ámóta skýrt um önnur brýn efni. En þeir stjórna hvorki fjölmiðlum né umfjöllun um bæk- ur. Erindi fræðirita er einatt brýnna en svo að þau megi víkja fyrir grunnhyggni og róstum dægurumræðu og þeim spjöll- um sem hún veldur. Fræðastarf á að vera öflugt og gagnrýnið, óháð viðteknum hug- myndum og ríkjandi hagsmunum. Gagnrýnin viðhorf eru brýn í umræðu um íslenska tungu. Andri Snær Magnason hafði orð á því í útvarpi að hvert glatað orð væri hreint tap. Ef halda á við lifandi og blæbrigðaríkri tungu verður glíma manna við hana um aldir að vera aðgengileg. Það þarf að halda uppi samræðu við það sem lifað var og hugsað í fortíðinni svo menn geti talað af viti við samtíðina. Málið breytist óhjákvæmilega, en ef það þynnist hverfur það eins og ósonlagið áður en menn vita af. Íslensk fræði miðla þessum samræðum. Því er það ámátlegt þegar formaður ís- lenskuskorar Háskóla Íslands kyssir vöndinn og sættir sig auðmjúkur við þrá- látan niðurskurð bókmenntakennara (Lesbók 21. jan.). Íslenskuskor hefur hlut- verki að gegna sem ekki verður leyst með steinsteypu og hún verður að hafa krafta til að láta til sín taka. Ef ekki, verður að leita annarra leiða til að miðla samræð- unum. Dagur íslenskrar tungu er haldinn ár hvert. Þegar Megas var verðlaunaður þann dag um árið og sagði „böns af monní“ talaði rauð og blóðrík tunga enda er Megas meistari samræðunnar við for- tíðina. Ef haldið verður áfram að kæfa þá samræðu breytist þessi hátíð í Dag lafandi tungu án þess að nokkur taki eftir því. Dagur lafandi tungu Eftir Viðar Hreinsson vidar@akademia.is K irkjan var um aldir ráðandi afl í vestrænu samfélagi. Hún mótaði heimsmyndina fyrir fólk, sá því fyrir samkomum, auðgaði líf þess með lista- verkum og tónlist, hún lagði siðferðilegar línur og dæmdi eftir þeim, ýmist með hjálp veraldlegra yfirvalda eða sjálf, og, síðast en ekki síst, var handhafi sannleikans. Á umræðu síðustu vikna í fjölmiðlum má sjá að fjölmiðillinn er hin nýja kirkja. Fjölmiðillinn lít- ur á það sem hlutverk sitt, réttilega, að draga upp mynd af heiminum sem er síðan troðið inn í sjónvörp eða í gegnum bréfalúgur. Á hverj- um degi er boðið upp á samkomur í stofum þar sem leikin er tónlist eða sagðar sögur. Leið- ara- og pistlahöfundar predika siðaboðskapinn á hverjum degi, hvort sem hann fjallar um pólitík, bílslys eða viðskipti. Glæpamenn, fórn- arlömb og skemmtikraftar ganga til skrifta í helgarútgáfum og slúðurblöðum, hvísla leynd- armál og frústrasjónir í gegnum þunnt netið þar sem lesandinn leggur við hlustir. Svo er fjölmiðillinn handhafi sannleikans. Messíasarkomplexar hafa verið mjög áber- andi síðustu vikurnar. Í DV-málinu tókust handhafar Sannleikans á um hvaða sannleikur væri sannastur: sannleikur mildinnar eða hinn vægðarlausi. Aftur sjáum við baráttuna um hið heilaga Orð í umræðunni um birtingu Jyl- landsposten á skopmyndum af Múhameð spá- manni. Úr predikunarstólum heyrist varn- arræða tjáningarfrelsisins: þetta má! Auðvitað má þetta. Tjáningarfrelsið er ein mikilvægasta undirstaða lýðræðisins ef ekki sú mikilvægasta. Það þýðir samt ekki að við höfum leyfi til að hæða og smána þá sem hafa önnur gildi í lífinu en við. Tjáningarfrelsið má ekki verða skálkaskjól fyrir vanvirðingu. Líkt og í DV-málinu eru menn stokknir til að hlaða bálkesti til að brenna á nornir að eigin vali. Menn skipast í fylkingar. Öfgamenn í röð- um múslima brenna vestræna fána sem eru í augum margra Vesturlandabúa heilagir. Öfga- menn í röðum blaðamanna á Vesturlöndum birta skopmyndir af Múhameð, spámanni múslima. Hvorir tveggja hafa sannleikann fægðan og velinnpakkaðan í svartri skjala- tösku úti í bíl. Haha, segja múslimsku öfga- mennirnir, brenna fána og borða ekki lengur danskt smjör. Haha, segja vestrænu öfga- mennirnir og birta skopmyndir. Þið verðið að sætta ykkur við það að svona er þetta hjá okk- ur, eru skilaboðin til múslimanna, fáið ykkur bara svínalifrarkæfu og tjillið, þið eruð alltaf svo æstir. Ástandið er eins og í vondum gagnfræða- skóla þar sem hormónarnir eru alveg að fara með nemendur. Gaurarnir í 8.H teiknuðu mynd af mömmu skólastjórans í latexbúningi og birtu í skólablaðinu. Eftir nokkurt þóf báð- ust drengirnir afsökunar en þá tók ekki betra við. Þeir máttu þetta, segja foreldrarnir og vinir í öðrum bekkjum. Smámál verður stór- mál. Eins og svo oft. En maður gerir ekki grín að mömmum annarra. Það verður að sýna ákveðna virðingu fyrir manneskjum. Og þótt skólastjórinn sé ekki alltaf „þeirra“ maður þá gerir maður ekki grín að mömmu hans. Við verðum að virða tjáningarfrelsið en við verðum líka að virða fólk, menningu þess og gildi. Það að birta skopmyndir af Múhameð spámanni til að nota tjáningarfrelsið er eig- inlega bara barnalegt. Þá skiptir engu máli hversu löng hefð er fyrir því að gera grín að Guði á Vesturlöndum. Þetta er spurning um virðingu en ekki tjáningarfrelsi. Blaðamennska er ekki trúarlegt ástand. Blaðamennska stjórnast af gildum og straum- um í samtímanum. Í ljósi síðustu fjölmiðla- mála, DV-málsins og Jyllandsposten-málsins, jafn ólík að innihaldi og umsvifum og þau eru, er rétt að blaðamenn spyrji sig um tilgang starfs síns, spyrji sig stundum einfaldrar en áhrifaríkrar spurningar: hvers vegna? Og sætta sig ekki við svarið: af því bara. Hin heilaga vestræna ritstjórn Fjölmiðlar Eftir Sigtrygg Magnason sigtryggur@islenska.is ’Við verðum að virða tjáningarfrelsið en við verðumlíka að virða fólk, menningu þess og gildi. Það að birta skopmyndir af Múhameð spámanni til að nota tjáning- arfrelsið er eiginlega bara barnalegt.‘ I Jón Kalman Stefánsson hlaut Íslensku bók-menntaverðlaunin á fimmtudaginn fyrir skáldsögu sína Sumarljós, og svo kemur nóttin. Þetta voru svo sem ekki mikil tíðindi, bók Jóns Kalmans hefur hlotið afar góðar viðtökur. Í flokki fræðibóka og rita almenns efnis hlaut Kjarval verðlaunin, stór og mikil bók um lista- manninn eftir sex höf- unda, Kristínu G. Guðnadóttur, Gylfa Gíslason, Arthur C. Danto, Matthías Johann- essen, Silju Aðalsteinsdóttur og Eirík Þorláks- son. Það kom í sjálfu sér heldur ekki á óvart að þessi bók skyldi verða fyrir valinu, um er að ræða stórvirki í íslenskri bókaútgáfu. Eitt nafn í höfundahópi bókarinnar vekur þó athygli í þessu samhengi en það er Matthías Johann- essen. II Matthías hefur allt frá því að Íslensku bók-menntaverðlaunin voru stofnuð mótmælt því harðlega hvernig að þeim er staðið. Hann hefur heldur aldrei leyft útgefendum verka sinna að leggja þau fram til verðlaunanna. Að þessu sinni er hann aðeins einn af sex höf- undum og hefur því vart haft neitt um það að segja hvort bókin var lögð fram eða ekki. En óneitanlega er það svolítið kaldhæðnislegt að sá höfundur sem hefur andmælt verðlaununum frá upphafi skuli nú hafa fengið þau, eiginlega óforvarandis. Matthías stendur hins vegar enn fast á sínu, hann var auðvitað ekki á Bessastöð- um á fimmtudaginn til þess að taka við verð- laununum. III En hverju er Matthías að andmæla?Fyrst og fremst því að forlögin þurfi að greiða með hverri bók sem lögð er fram til verðlaunanna sem gerir það að verkum að ein- ungis hluti bókanna sem koma út á hverju ári á möguleika á að fá þau. Markaðstenging verð- launanna gerir þau líka marklítil, þeim er ætl- að að selja jólabækurnar. Bækur eru lagðar fram í nóvember, dómnefndarmenn lesa þær í snarhasti því tilkynnt er um tilnefningar um mánaðamótin nóvember–desember svo hægt sé að líma gullna miðann á þær bækur sem verða fyrir valinu. Þetta hefur gefið góða raun í jólabókaversluninni og útgefendur eru hæst- ánægðir með þessa tilhögun. Þetta eru auðvit- að þeirra verðlaun, þeir standa fyrir þeim, þeir velja í dómnefndirnar. Það er eiginlega brand- ari hvernig að þessum verðlaunum er staðið sem er auðvitað ekki gott. Í því ljósi er und- arlegt hversu mikla athygli þau fá í fjölmiðlum, tilnefningar hafa til dæmis verið tilkynntar í beinni útsendingu Kastljóssins undanfarin ár. Og gott ef það var ekki bein útsending frá Bessastöðum í Íslandi í dag á fimmtudaginn. IV Heyrst hefur að fleiri höfundar hafi lagstgegn því að útgefendur legðu fram verk þeirra til verðlaunanna til þess að mótmæla til- högun þeirra. Rithöfundar vilja ekki láta bendla sig og verk sín við markaðsstarfsemi af þessu tagi. Matthías er greinilega ekki lengur einn í andstöðunni. V Í Lesbók fyrr í vetur var lagt til að stofnuðyrðu önnur verðlaun hér á landi. Þeim væri ætlað að styðja við bakið á skáldskap og bókmenntum og vekja athygli á nýjungum í fræðum og skáldskap, frumsömdum og þýdd- um. Þau gætu notið fulltingis íslenskrar aka- demíu en dómnefndin þyrfti að vera samsett úr allstórum hópi einstaklinga. Þessum verðlaun- um væri síður ætlað hlutverk með tilliti til jóla- bókamarkaðarins. Eru þau ekki tímabær nú? Neðanmáls En þið vitið jafnvel og ég að tilveran getur verið bráðskemmtileg,síðdegissólin í garðinum, kaldur bjór, þið kannist við þetta, en húngetur líka verið snúin, við erum ekki ein í heiminum, þurfum sí- fellt að taka tillit til annarra, það bjó til að mynda maður í blokk í Reykja- vík, sem hafði það fyrir sið að losa úr ryksugupokanum af svölum sínum, og stundum öskubökkum líka, hann bjó á þriðju hæð og gumsið sáldraðist, eða fauk, niður og meðfram blokkinni, innum glugga, á svalir nágranna. Mér verður iðulega hugsað til þessa manns þegar vísindamenn heimsins álykta, senda frá sér skýrslur, yfirlýsingar þar sem kjarninn er þessi: Við erum að eyðileggja jörðina, við erum að raska lífríkinu, við erum að færa lönd í kaf, breyta stórum landsvæðum í eyðimörk. Þungar, níðþungar ásakanir, en við látum eins og allt sé í allra besta lagi, eins og viðvör- unarmerkin – fellibylir, Evrópubúar að deyja í hitabylgjum, skógar sem brenna í Portúgal – séu eitthvað sem hverfur um leið og við slökkvum á sjónvarpinu, eða skiptum um stöð; um leið og við hættum að horfa á fréttir og förum að horfa á bandaríska bíómynd þar sem hetjan bjargar heim- inum á síðustu stundu. Kannski erum við búin að sjá svo margar slíkar myndir að við trúum því innst inni, eða ljúgum því að okkur, að á elleftu stundu birtist hetjan og reddi öllu, við sjálf þurfum því ekki að gera neitt, þurfum ekki að breyta lífsstílnum, hugsunarhættinum; þurfum ekki að spyrja: Hver er mín ábyrgð? En segið mér, er ekki stundum eins og Georg Bush og hans fólk standi á sínum svölum, losi úr ryksugupokum, öskubökkum, svo gumsið fjúki og sáldrist yfir okkur? Bandaríkin, þessi mikla þjóð sem neitar að hlusta á rök vísindamanna, neitar að skilja teiknin, hið góða heimsveldi sem skrifar ekki undir alþjóðasamninga um verndun jarðar, eins og þeir kæri sig koll- ótta um framtíðina – og síðan fljúga þeir með fólk á milli landa, pynda það fjarri Bandaríkjunum svo kvalarópin trufli ekki svefn borgarans, trufli ekki sjónvarpsdagskrána uppfulla af bíómyndum þar sem Bandaríkja- menn bjarga heiminum. Jón Kalman Stefánsson www.bjartur.is Maður í blokk Reuters Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins Höfundur er bókmenntafræðingur og formaður ReykjavíkurAkademíunnar.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.