Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.2006, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.2006, Blaðsíða 11
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. febrúar 2006 | 11 Norah Vincent dulbjó sig semkarlmaður og notaði ýmsar að- ferðir rannsóknarblaðamennsku til að komast að því hvernig það er að vera karlmaður. Bók hennar, Self- Made Man: One Woman’s Journey Into Manhood and Back Again, lýs- ir upplifun Vincent af lífinu sem karlmaður. Að mati gagnrýnanda New York Times reynist bókin vera vandlega úthugsuð og skemmtileg lesning, sem sýnir heiðarlega tilraun höfundar, sem aldrei verði fleðuleg, til að raunverulega setja sig í spor karlmanns.    Fjórða og nýjasta bók Sarah Wa-ters, Night Watch, er rólegri og tregafyllri en hennar fyrri verk að sögn gagnrýnanda Daily Tele- graph, sem segir bókina engu að síð- ur einkar góða lesningu. Night Watch hefst árið 1947 og fetar sig í gegnum frásögn- ina aftur til árs- ins 1944 og loks aftur til 1941. Í byrjun bókar eru tvö ár liðin frá því að heimsstyrjöld- inni síðari lauk og sundursprengd Lundúnaborg er smám saman að rísa úr rústunum. Waters leiðir les- andann afturábak í gegnum líf fjög- urra Lundúnabúa, ástir þeirra og daglegt líf og þau áhrif sem stríðið hafði.    Áhrif árásanna á Bandaríkin 11.september 2001 á sögu- persónur Jay McInerney, sem frá miðjum níunda áratugnum hafa lifað afskaplega ljúfu og á köflum óhófs- sömu lífi, koma skýrlega fram í nýj- ust bók hans, The Good Life. Vel- megunarárunum lauk 11. september með viðburði sem snerti við jafnvel hörðustu nautnalífsseggjum og í kjölfarið fara aðalsöguhetjurnar tvær í Good Life að endurskoða líf sitt, hjónaband, starfsframa og drauma.    Ismail Kadaré er einn mest lofaðirithöfundur Albaníu og hlaut í fyrra alþjóðlegu Booker-verðlaunin. Nýjasta bók Kadaré sem gefin er út á ensku er The Successor, skáld- sagnatilbrigði við óútskýrt lát Meh- met Shehu, sem átti að vera arftaki Enver Hoxha, einræðisherra sem fór með völdin í Albaníu frá 1944– 1985. Shehu fannst látinn í svefnherbergi sínu af völdum byssuskots. Op- inbera sagan er sú að hann hafi framið sjálfsmorð þó orðrómur sé víða á kreiki um að brögð hafi verið í tafli. Sá grunur minnkar ekki þegar ýmis mistök Shehu eru dregin fram í dagsljósið að honum látnum og hann meira að segja kærður fyrir landráð af Hoxha eftir dauða sinn. Þykir Kadaré hér takast einkar vel að draga fram mynd af ofurvaldi hins nafnlausa skrifræðis ríkisins sem og þrúgandi angist sem líkja mætti við verk Kafka.    Nýjasta spennusaga sænska dú-ettsins Anders Roslund og Börge Hellström fær góða dóma hjá gagnrýnanda Information sem segir hér komna réttu glæpasöguna til að hjúfra sig með uppi í sófa á köldum vetrarkvöldum. Bókin nefnist Box 21 og fjallar um mansal frá fyrrum kommúnistaríkjum Austur-Evrópu til Vesturlanda, brostnu loforðin um betra líf og aukin fjárráð sem svo gjarnan eru notuð til að lokka konur í ánauð. Í Box 21 hafa hin litháíska Lydía og vinkona hennar Alena ver- ið lokaðar inni í leiguíbúð í Stokk- hólmi í þrjú ár og lífið býður upp á lítið annað en nauðganir, ofbeldi og niðurlægingu. Á meðan önnur þeirra getur hugsað um fátt annað en að komast heim á ný á hin sér enga ósk heitari en að koma fram hefndum. Erlendar bækur Sarah Waters Ismail Kadaré Í stað hvers lesanda sem deyr nú um stundir fæðist nýr áhorfandi. Þannig komst bandaríski rithöfundurinn Jo- nathan Franzen að orði í ágætu rit- gerðasafni sínu How to Be Alone sem kom út árið 2002. Í bókinni eru að- allega greinar sem Franzen skrifaði á tíunda áratugnum, fullar af bölmóði yfir ofríki sjón- varpsins og upplýsinga- og tæknifylliríi samtím- ans sem væri um það bil að ganga af skáldsögunni dauðri. Franzen gaf út tvær skáldsögur á tíunda ára- tugnum sem hlutu bærilega dóma en viku áður en árásin á tvíturnana í New York var gerð 11. september 2001 gaf hann út þriðju skáldsöguna, The Corrections (Leiðréttingarnar), og þrátt fyr- ir óheppilega tímasetningu vakti sagan talsverða athygli, tímaritin The New Yorker og Granta sögðu Franzen meðal bestu höfunda Bandaríkj- anna undir fertugu og Financial Times líkti hon- um við Saul Bellow, Philip Roth, Don DeLillo og Richard Ford sem væru meðal þeirra höfunda sem minntu reglulega á það að Booker- verðlaunin væru bara Samveldisleikar í skáld- skap en ekki heimsmeistarakeppni í bók- menntum á ensku. Franzen tók þessari athygli fagnandi, að minnsta kosti þangað til sjónvarps- drottningin Oprah Winfrey valdi The Correct- ions í bókaklúbb heimsfrægs spjallþáttar síns. Í grein sinni „Meet me in St. Louis“, sem birt- ist í How to Be Alone, rekur Franzen viðskipti sín við þáttagerðarfólk Opruh sem elti hann til fæðingarbæjar hans í úthverfi St. Louis til að taka myndir af honum fyrir framan heimilið, upp að Salinger, Roth, McCarthy, Don DeLillo, William Gaddis, Anne Tyler, Thomas Pynchon, Cynthia Ozick og Denis Johnson hafi sjaldan eða aldrei veitt viðtöl, sinni sama sem engri kennslu og fari eiginlega aldrei í upplestrarferðalög og hafni því jafnvel að vera mynduð. Þetta eru þó eigi að síður nokkrir af bestu og þekktustu rit- höfundum Bandaríkjanna síðustu áratugi. Bæk- ur þeirra hafa ratað til sinna. Síðustu vikur hefur verið talað mikið um það hvaða bækur hljóti athygli íslenskra fjölmiðla. Höfundar fræðirita telja sig bera skarðan hlut frá borði. Þeir vilja komast að í Kastljósinu. Aðr- ir segja að ef fræðiritahöfundar og aðrir höf- undar hafi eitthvað merkilegt fram að færa muni bækurnar rata til sinna. Hvorttveggja er auðvitað rétt. Fjölmiðlar mættu fjalla meira um fræðirit vegna þess að þau skipta máli í upplýstri umræðu, og góðar bækur með snjöllum hugmyndum rata alltaf til lesenda. Bókin er þrátt fyrir allt enn þá sterkur miðill sem getur staðið á eigin fótum. En hvers vegna er bókin sterk? Bókin er fyrst og fremst sterk vegna þess að hún miðlar ein- hverju sem engri annarri tækni hefur tekist að miðla jafn vel sem eru bókmenntir og fræði. Eins og Franzen fékk að reyna vill hausinn tæm- ast fljótt þegar sjónvarpið er annars vegar. skólann, kirkjuna o.s.frv. Fyrirsætustörfin tóku mikið á Franzen, hann var látinn standa og benda og ganga um hugsi eða hissa yfir því hvað allt hafði breyst og segja skoðun sína á íbúunum í hverfinu fyrr og nú, og svo var hríslan sem plantað var þegar faðir hans lést mynduð í bak og fyrir. Um það leyti sem hann kvaddi sjón- varpsfólkið, sem var lítt hrifið af leikarahæfi- leikum hans og opinberunartregðu, tilkynnti Op- rah að bók hans hefði verið valin í klúbbinn með þeim orðum að höfundurinn hefði lagt svo mikið í verkið „að það geti varla verið nokkur hugsun eftir í höfði hans“. Stuttu síðar hafnaði Franzen boði Opruh. Þegar allt kom til alls hafði hann engan áhuga á að The Corrections kæmist í þennan klúbb. Kannski hefur Franzen skyndilega munað eft- ir greinunum sem hann skrifaði um miðjan tí- unda áratuginn um stöðu skáldsögunnar í veldi sjónvarpsins og markaðshyggjunnar. Í frægustu greininni, sem heitir „Why Bother?“ í ritgerða- safninu og birtist fyrst 1996 í Harper’s Magaz- ine, bendir hann á hvernig höfundar séu eins og strengjabrúður í höndum sölumanna og umboðs- manna sem eilíft gera kröfur um að höfundurinn sé einnig skemmtikraftur og sjónvarpsfígúra, sem rithöfundur geti í rauninni ekki verið. Hann segir það upplýsandi fyrir rithöfunda að rifja Bækur og sjónvarp ’Bókin er fyrst og fremst sterk vegna þess að hún miðlar ein-hverju sem engri annarri tækni hefur tekist að miðla jafn vel sem eru bókmenntir og fræði.‘ Erindi Eftir Þröst Helgason throstur@mbl.is Þ ótt ótrúlegt megi virðast hafa fáir erlendir fræðimenn verið meira þýddir á íslensku en Frakkinn Michel Foucault. Fyrsta þýðingin birtist árið 1991 í greinasafninu Spor í bókmenntafræði en það var innsetningarræða Foucaults í Collége de France, „Skipan orðræðunnar“, sem hann flutti tuttugu árum áður. Síðan voru þýddar greinarnar „Hvað er upplýsing?“ í Skírni 1993, þrír kaflar úr frægustu bók Fo- ucaults, Folie et déraison (Sturl- un og óskynsemi), ásamt svar- grein hans við gagnrýni Jacquez Derrida á hana í Útisetum 1998, „ Hvað er upplýsing? Hvað er bylting?“ í ritinu Hvað er heimspeki, tíu greinar frá tuttugustu öld sem kom út árið 2001 og „Um önnur rými“ í Ritinu 2002. Í desember síðast- liðnum kom svo út safn þýðinga á greinum og bók- arköflum Foucaults í ritröðinni Þýðingar sem Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands stendur að. Í þeirri bók, sem heitir Alsæi, vald og þekking, eru sjö textar eftir Foucault, allt grundvall- artextar sem spanna flest áhugasvið þessa höf- undar sem var líklega í senn einn af áhrifamestu og umdeildustu heimspekingum síðustu aldar. Ný orð, nýjar hugsanir Sjálfur var ég í hópi nemenda Matthíasar Viðars Sæmundssonar við Háskóla Íslands sem las Fou- cault af miklum móð í byrjun tíunda áratugarins en þá var aðeins ein grein til þýdd eftir hann, „Skipan orðræðunnar“. Matthías Viðar hafði sjálfur byrjað að lesa Foucault nokkrum árum fyrr og kenndi námskeið um hann á meistarastigi í íslenskum bókmenntum. Hann þrælaði okkur í gegnum óþægilega tyrfna textana sem eru fullir af sérviskulegri hugtakanotkun Foucaults, við lásum þá í enskum þýðingum og Matthías fjallaði um einstök hugtök í þéttum fyrirlestrum sínum þar sem hann setti hugmyndir Foucaults iðulega í íslenskt samhengi, bókmenntalegt eða sögulegt. Smámsaman laukst kenningaheimur Foucaults upp fyrir nemendunum og um leið hugs- unarháttur franska skólans. En þótt Matthías hafi sannarlega unnið mikið afrek við að „þýða“ eða flytja textaheim Foucaults inn í íslenskt sam- hengi í þessum fyrirlestrum og síðar í viðamiklum skrifum um bókmenntasöguleg efni, svo sem í þriðja bindi Íslenskrar bókmenntasögu (1997), þá hefði enginn okkar nemendanna fúlsað við því að eiga helstu texta Foucaults í vönduðum íslenskum þýðingum. Ljóst er að þær hefðu auðveldað mjög ræður eða öllu heldur sá sem talar í samræmi við ríkjandi orðræðuhefð hefur málið í sínum hönd- um. Foucault var hommi og skrifaði í lok ferils síns bókaflokk um sögu kynhneigðarinnar sem einkennist einmitt af togstreitu valds og þekk- ingar, að hans mati. Foucault var einn af upphafsmönnum svokall- aðs póststrúktúralisma ásamt löndum sínum Jac- ques Derrida, Roland Barthes og Juliu Kristevu. Öll hófu þau ferilinn sem strúktúralistar en gerðu síðan uppreisn gegn honum í póststrúktúralism- anum, hugmynd hinna fyrrnefndu um að tungu- málið gæti höndlað heiminn, að skynsemi manns- ins gæti búið til kerfi sem skýrði eðli og merkingu allra hluta var rifin niður ásamt flestum hugar- smíðum vísindalegrar og fræðilegrar hugsunar. Fyrsti textinn í Alsæi, valdi og þekkingu er úr bókinni Les mots et les choses (Orðin og hlutirnir) sem Foucault gaf út árið 1966 sem stundum er sagt upphafsár póststrúktúralismans. Þýddur hefur verið kaflinn „Lagsmeyjarnar“ þar sem Fo- ucault greinir þekkt málverk Spánverjans Velás- quez, Las Meninas, sem hann telur lýsa aukinni fyrirferð mannsins í hugsun Vesturlanda, mað- urinn varð að viðfangsefni þekkingar og sjálfs- vera heimsins. Velásquez málaði mynd sína á sex- tándu öld en í henni birtist hann sjálfur, höfundurinn, við málverk sitt. Höfundurinn er einmitt viðfangsefni næsta texta í greinasafninu þar sem Foucault svarar spurningunni, hvað er höfundur?, í samnefndri grein. Tveir næstu kaflar greinasafnsins eru úr bók- inni Surveiller et punir (Gæsla og refsing) sem Foucault gaf úr árið 1967 en þar er fjallað um breytingar á refsikerfinu frá því á sautjándu öld til okkar daga og um það hvernig valdi og þekk- ingu er beitt til þess að þegnarnir beiti sjálfa sig nánast ófrávíkjanlegum aga í samfélaginu. Fang- elsisbygging Jeremys Benthams, Panopticon eða Alsæisbyggingin, frá nítjándu öld er eins konar táknmynd þessa ögunarsamfélags. Fyrstu tveir kaflarnir úr fyrsta bindi Histoire de la sexualité (Sögu kynhneigðarinnar) sem kom út 1976 eru þýddir í greinasafninu og að síðustu er birt þýðing á frægri grein sem nefnist „Nietzsche, sifjafræði, saga“ en í henni gerir Foucault grein fyrir aðferðafræði sinni sem hann byggir á sifja- fræði Nietzsches. Sú grein er líklegast hörðust undir tönn af þeim textum sem birtir eru í þessu greinasafni en stór- góður inngangur Garðars Baldvinssonar um kenningar Foucaults ætti að veita hverjum sem er aðgang að henni eins og öðrum textum í bókinni en Garðar er sömuleiðis þýðandi þeirra ásamt Birni Þorsteinssyni og Sigurði Ingólfssyni. Fjórar bækur í þessari röð þýðinga komu út um síðustu jól, auk þessarar eru það Listkerfi nú- tímans eftir Paul Oskar Kristeller, Orðlist skáld- sögunnar eftir Mikhail Bakhtín og LTI – Minn- isbók fílólógs eftir Victor Klemperer. Allt eru þetta bækur sem mikill fengur er að. innvígsluna í þessi fræði. Núna, fimmtán árum síðar, eru flest þeirra hugtaka sem við vorum að glíma við að færa inn í íslenskt mál orðin sjálf- sagðir hlutir, einmitt vegna hins mikla þýðinga- starfs sem talið var hér að framan. Og það eru auðvitað ekki aðeins orð sem hafa bæst við tungu landsmanna heldur einnig nýjar hugsanir, þótt ekki sé nema fyrir þessar þýðingar á Foucault er hugsað öðruvísi á íslensku nú en fyrir fimmtán ár- um – að hugsa öðruvísi er reyndar mjög viðeig- andi orðalag í tilfelli Foucaults. Orð og vald Foucault hafði áhuga á því að rannsaka valda- formgerð samfélagsins og skrifaði til dæmis dokt- orsritgerð um sturlun og skynsemi, hvernig skyn- semisöldin hefði útilokað sturlunina úr samfélaginu um leið og hún hafi flokkað hana og stýrt með tali sínu og þögn. Hann skrifaði einnig um skipan hlutanna í heiminum, hvernig mað- urinn hefur flokkað heiminn og skipað honum nið- ur með orðum sínum, bundið hann í orðræðu en þekking á henni er grundvöllurinn að því að hafa völd í samfélaginu, þekking er vald, sá sem veit Að hugsa öðruvísi Alsæi, vald og þekking nefnist safn þýðinga á textum eftir franska heimspekinginn Michel Foucault sem komið er út hjá Bókmennta- fræðistofnun Háskóla Íslands. Ritið inniheld- ur nokkra af grundvallartextum eftir þennan áhrifamikla en umdeilda höfund. Michel Foucault Hann hafði áhuga á því að rann- saka valdaformgerð samfélagsins og skrifaði til dæmis doktorsritgerð um sturlun og skynsemi. Eftir Þröst Helgason throstur@mbl.is

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.