Morgunblaðið - 26.11.2006, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 26. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Á
liðnum misserum hefur
umræðan um fjölskyld-
una og heill og velferð
barna verið áberandi í
samfélaginu og Morg-
unblaðið hefur á undanförnum vik-
um leitast við að svara þeirri spurn-
ingu, hvort Ísland sé barnvænt
samfélag. Biskup Íslands, Karl Sig-
urbjörnsson, hvatti til þess í að-
sendri grein hér í blaðinu í desem-
ber í fyrra að foreldrar gættu þess
að vera til staðar fyrir barnið. Bisk-
up sagði, að það væri sérhverju
barni mikilvægt að vita af foreldri
sínu í námunda. „Barninu er líka
mikilvægt að mamma og pabbi taki
eftir því og gleðjist yfir því sem það
gerir og getur,“ sagði hann.
Halldór Ásgrímsson forsætisráð-
herra skrifaði líka aðsenda grein í
Morgunblaðið sama dag, þar sem
hann kynnti átakið Verndum
bernskuna, og minnti foreldra á, að
nærveran væri besta jólagjöfin. Og
í október í fyrra vakti biskup at-
hygli á því við setningu kirkjuþings,
að vinna þurfi að „þjóðarsátt á Ís-
landi um að ná jafnvægi í heim-
ilishaldi landsmanna, jafnvægi milli
fjölskyldulífs og atvinnulífs, sem
víða er í uppnámi hjá íslenskum
fjölskyldum … Annríki, friðleysi,
tímaleysi, sem einkennir svo lífs-
taktinn hjá allt of mörgum og setur
mark sitt á þjóðlífið. Það eru engin
náttúrulögmál, hvirfilbyljir eða flóð
sem á manni dynja. Heldur afleið-
ing vals og börnin bera kostnaðinn í
allt of mörgum tilvikum,“ sagði
biskup.
Frá fræðilegu sjónarmiði ein-
kennist nútímavæðing fjölskyld-
unnar í hinum norrænu velferð-
arríkjum í auknum mæli af
einskonar einstaklings- og aðskiln-
aðarferli, sérhver fjölskyldu-
meðlimur er skilgreindur sem ein-
staklingur og hefur sitt eigið svið
félagslega, hvort sem það er dag-
gæslustofnun, skóli, vinnustaður
eða annað, og sitt félagslega net þar
sem hver er óháður öðrum í síaukn-
um mæli, segir Lars Dencik pró-
fessor í félagssálfræði við
Hróarskelduháskóla um líf í nútím-
anum. Lars Dencik kom hingað til
lands í haust sem leið og hélt erindi
á alþjóðlegri ráðstefnu Kennarahá-
skóla Íslands um breytingar á lífi
barna í nútímasamfélagi.
Sífelldar breytingar
Breytingar eru regla en ekki
undantekning í nútímanum, segir
Dencik, og líftími skilgreininga á
fjölskyldumynstri, kynhlutverki,
foreldrahlutverki eða barnæskunni
og viðteknum hugmyndum þar að
lútandi styttist í sífellu.
Dencik vitnar í félagsfræðinginn
Manuel Castells og hugmyndir hans
um svokallaða tengslanetsmenn-
ingu í nútímanum, nýjan „leik“ með
nýjum reglum um tengsl milli fólks
og hvernig félagslífi við lifum yf-
irhöfuð. „Lífið og þar með fjöl-
skyldulífið er háð nánast alveg nýju
félagslegu regluverki. Það eina sem
við getum verið viss um varðandi
framtíð barnanna okkar er, að þau
munu vaxa úr grasi og búa í veröld
sem við höfum nánast enga hug-
mynd um. Breyttar þjóðfélags-
aðstæður eru að gera hefðir og við-
teknar venjur nánast úreltar eða
vanmáttugar, hvað eiga þá til dæm-
is foreldrar og kennarar þá að reiða
sig á? Til þess að svara því þarf að
rannsaka í meira mæli hvernig fólk
lifir í hversdeginum, en það hefur
áhrif á fjölskyldutengsl, sem aftur
hefur áhrif á persónu og uppvöxt
barnsins. Hraðinn eykst og getan
minnkar til þess að sjá fyrir hvers
konar félagslegu umhverfi börnin
okkar munu lifa í þegar þau komast
á legg. Við getum ekki lengur treyst
því að eigin reynsla komi okkur að
nógu góðum notum eða vísi okkur
veginn þegar kemur að því að und-
irbúa börnin okkar til þess að glíma
við aðstæður í framtíðinni,“ segir
hann.
Firring innan fjölskyldu
Dencik nefnir sífellt breytilegra
fjölskyldumynstur, þar sem ein
áskorunin felst í því að deila lífi sín-
um með fleirum en þeim sem maður
er líffræðilega skyldur. „Æ fleiri
fjölskyldur eru samsettar úr pörum
með börn úr fyrra hjónabandi eða
sambandi, þar sem makarnir eiga
ekki sameiginlega reynslu úr fortíð-
inni. Fjölskyldan verður í stöðugt
meira mæli vettvangur þar sem
venslin eru firrtari en áður að þessu
leyti, þar af leiðandi krefst það
meiri fyrirhafnar af fjölskyldu-
meðlimum að skapa náin sambönd
og byggja á sameiginlegri reynslu,
því fjölskyldumeðlimir geta ekki
lengur reitt sig á venjur,“ segir
hann.
Dencik segir líka, að vegna þeirr-
ar hagræðingar sem felst í stofn-
anavæðingu daggæslu fyrir börn á
meðan foreldrarnir eru í vinnunni
og sífellt veraldlegri heimsmyndar,
aukinnar efahyggju gagnvart þeim
hefðbundnu gildum sem mótað hafa
fjölskyldulífið og einstaklings-
hyggju, verði einstaklingurinn
hreyfanlegri og lausari í rásinni
þegar félagsleg tengsl eru annars
vegar og óháðari öðrum í vissum
skilningi. „Hann lítur á líf sitt eins
og verkefni þar sem hann sjálfur er
verkefnisstjóri. Þess vegna er stofn-
un fjölskyldu eða upplausn hennar í
æ meira mæli eins og viðfangsefni
sem einstaklingur stýrir eða stöðv-
ar ef aðrir fýsilegri möguleikar
skjóta upp kollinum. Það felur svo
aftur á móti í sér fleiri áskoranir
fyrir parsambandið og foreldra-
hlutverkið í nútímanum. Fjöl-
skyldan í nútímaþjóðfélagi sveiflast
á milli tveggja andstæðra tilhneig-
inga, annars vegar aðstæðna sem
veikja möguleikana á sameiginlegu
fjölskyldulífi, og hins vegar aukinna
krafna einstaklinganna sjálfra um
að hún sé grundvöllur innihalds-
ríkrar samveru. Það hvernig fólk
býr saman er álíka nýstárlegt og
forskólarnir og dagvistarstofn-
anirnar sem orðið hafa til í sam-
félaginu,“ segir hann.
Og til þess að glíma við tilvist
sína innan fjölskyldunnar í nútím-
anum verður krafan um félagsfærni
enn mikilvægari, segir Lars Dencik
ennfremur. „Foreldrar verða sífellt
veikari fyrirmyndir fyrir börnin.
Flest börn sem eru að vaxa úr grasi
í dag, verða ekki eins og foreldrar
þeirra, hvorki hvað varðar stöðu,
lífsmáta né gildismat. Þess í stað
munu tengslin við jafnaldrana hafa
mun meiri áhrif. Rannsóknir sýna
aukið vægi jafningjasambanda í
mótun og sjálfsmynd þeirra sem eru
að vaxa úr grasi í aðstæðum nú-
tímans,“ segir hann.
Sambandsleysi
Séra Jóna Hrönn Bolladóttir
sóknarprestur í Garðaprestakalli,
hefur ljáð máls á því í prédikunum
að það sé þýðingarmeira nú en
nokkru sinni að foreldrar og sam-
félagið allt leggi sitt af mörkum til
þess að auka tilfinningagreind
barna, svo þau verði hæfari til þess
að komast af í nútímanum. Tilfinn-
ingagreind hefur meðal annars ver-
ið skilgreind sem hæfni fólks til að
þekkja, skilja og hafa áhrif á eigin
tilfinningar.
Hún kveðst hafa áhyggjur af því
að samtöl á milli barna og foreldra
inni á heimilunum séu af skornum
skammti. „Það að eiga samtal tekur
mjög langan tíma og krefst mjög
mikils af manni. Ég tel að samtalið á
heimilinu hafi síaukið vægi í uppeld-
inu núna, því börn og unglingar,
sérstaklega unglingar, eiga svo mik-
ið af samtölum á rafrænu formi í
sínum einkaheimi. Það eitt út af fyr-
ir sig eykur á sjálflægni, enda eiga
þau samtöl af því tagi á sínum for-
sendum og fá ekki samskonar við-
brögð og augliti til auglitis við aðra
manneskju.“
Jóna Hrönn segir að í rafrænum
samskiptum þurfi börn og unglingar
að geta reitt sig á tiltekin gildi og
viðmið úr uppeldinu, til dæmis til
þess að verja sig fyrir þeim sem
verða á vegi þeirra á netinu og eru
ef til vill með brenglaða hugsun.
„Við getum keypt okkur alls kon-
ar þjónustu til þess að auðvelda
okkur lífið, af því að við lifum í tíma-
leysi, en það er ávísun á vandræði
og það að við missum tökin á upp-
eldinu. Við þurfum að gefa okkur
tíma til þess að tala saman og fara
hina lýðræðislegu leið í samskiptum
við börn. Ég geri mér far um það í
starfi mínu með börnum og ungling-
um að tala á tilfinningalegum nótum
og maður sér hvernig hugsunin er
vakandi því þeim finnst þannig sam-
tal spennandi. Ég segi við foreldra
sem eru að velta fyrir sér uppeldi
barna sinna, að gleyma ekki hinni
lýðræðislegu leið þar sem allar
skoðanir eru uppi á borðinu, þó að
þær séu ekki allar jafn réttháar, að
börnin og unglingarnir fái að heyra
lífsskoðanir foreldra sinna og fái að
glíma við þær og að maður hafi
nennu og dug í sér til þess að gefa
sér tíma til þess að miðla þeim.“
Taumhald vantar
Hún nefnir, að vissulega hafi fyrri
kynslóðir búið við skipandi uppeldi,
þar sem endalaust hafi verið gefin
fyrirmæli um hvernig hlutirnir ættu
að vera. „En það sem ég held að sé
kannski vandamálið núna er þetta
afskipta uppeldi, þar sem öllum
grunnþörfum barna er sinnt og
þeim kannski veitt mjög mikið í ver-
aldlegu tilliti, en foreldrarnir halda
kannski að frelsi og fagmennska fel-
ist í því að leyfa börnunum að kom-
ast að sannleikanum sjálf, sem gerir
að verkum að þau eru alltaf að reka
sig á og gera mistök í mannlegum
samskiptum og fara jafnvel í gegn-
um lífið á þreifurunum, af því að þau
hafa ekki á neinu að byggja. Ég
heyri fleiri og fleiri segja, að við
þurfum að hafa sameiginleg viðmið
og ég hef dálitlar áhyggjur af því.
Ég er í stöðugum samskiptum við
fólk á öllum lífsskeiðum í mínu starfi
og ég er farin að óttast að við eigum
ekki sameiginlegan grunn og sam-
eiginleg gildi. Hvað gerist ef hver
verður í sínum einkaheimi í framtíð-
inni? Ef lýðræðið virkar ekki inni á
heimilinu mun það smám saman
hætta að virka í samfélaginu og
hrynja með tímanum. Hvað gerist
þá?“
Jóna Hrönn segir að kirkjan hafi
sjaldan haft jafn mikla þýðingu í
samfélaginu og einmitt í dag. „Fyrir
hundrað árum vissi fólk hvaða gildi
voru í heiðri höfð og þótt fólk hafi
ekki alltaf sótt kirkju í gegnum tíð-
ina áttum við einhvern sameig-
inlegan siðferðilegan grunn. Ég get
nefnt sem dæmi samtal sem ég átti
við hóp af unglingum, þar sem talið
barst að ofbeldi sem þau höfðu upp-
lifað og allir höfðu flúið af hólmi. Og
ég spurði, svo það hefur enginn vilj-
að taka að sér hlutverk miskunn-
sama Samverjans? Þau hváðu bara
og horfðu á mig tómum augum.
Þetta verð ég vör við í sífellt meira
mæli þegar ég er að vísa til einhvers
sem ég held að sé sameign þjóð-
arinnar, börnin horfa bara á mig og
skilja ekki hvað ég er að fara. Og því
segi ég að kirkjan og hreyfingar
sem hafa sinnt unglingum á öðrum
forsendum en íþróttum, eins og til
dæmis skátarnir og Rauði krossinn,
sem eru með barna- og unglinga-
starf sem byggist á ákveðinni hug-
myndafræði um samskipti, hafi þýð-
ingarmeira hlutverki að gegna í dag
en nokkru sinni fyrr í því að styðja
heimilin við að uppfræða börn um
tiltekin grundvallargildi. Við erum
að eyða óhemjufé í einstaklingsí-
þróttir og hópíþróttir, þar sem allt
snýst um samkeppni, nú þarf að
fara að jafna út þessum peningum
enda nær sá sem ekki kann mannleg
samskipti eða veit ekki hvernig
hann á að taka mótlæti, ekki langt.
Að mínu mati er mjög brýnt að efna
til umræðu á milli kirkju og skóla og
heimila og hreyfinga eins og ég
Morgunblaðið/Eyþór
Samskipti Börn og unglingar frá Barna- og unglingaleikhúsi Austurbæjar
túlka samskipti barna og foreldra í nútímanum, því stundum gleymist að
gefa sér tíma til þess að hlusta.
Horfum
og hlustum
á börnin
Breyttar þjóðfélagsaðstæður eru að gera hefðir
og viðteknar venjur fjölskyldulífsins nánast úrelt-
ar og samtöl foreldra og barna eru mikilvægari
nú en nokkru sinni fyrr, segja viðmælendur í
fimmtu umfjöllun Morgunblaðsins um barnvænt
samfélag. Leitað var sjónarmiða um stöðu fjöl-
skyldunnar í nútímanum og hvernig hún blasir
við kirkjunni, lögreglunni og félagsvísindunum.
Texti | Helga Kristín Einarsdóttir | helga@mbl.is
Er Ísland barnvænt samfélag?