Morgunblaðið - 09.09.2007, Síða 30

heimsstyrjöldin síðari
30 SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
grunnskóli - framhaldsskóli - háskóli
NÁMSAÐSTOÐ
íslenska - stærðfræði - enska - danska
franska - eðlisfræði - efnafræði - tölfræði
þýska - spænska - lestur - stafsetning o.fl.
greining á lestrarerfiðleikum
Nemendaþjónustan sf. Sími 557 9233 • www.namsadstod.is
A
rngrímur Jóhannsson
flugstjóri, gjarnan
kenndur við Atlanta,
hefur lagt ómælda
vinnu í að halda sögu
flugs á Íslandi á lofti. Hann hefur
unnið óeigingjarnt starf í þeim efn-
um og eftir því hefur verið tekið er-
lendis, ekki síst í Bretlandi, en Arn-
grímur var sæmdur æðstu
heiðursgráðu Konunglega breska
flugmálafélagsins.
Málið átti sér nokkurn aðdrag-
anda því það er ekki á hverjum degi
sem Bretar veita slíkar viðurkenn-
ingar. Meðmæli með Arngrími komu
úr tveimur áttum, fyrir framlag hans
til flugreksturs almennt og ekki síð-
ur söguáhuga hans og þeirri minn-
ingu sem hann hefur haldið á lofti
um flugmenn bandamanna í heims-
styrjöldinni síðari.
Í gegnum árin hefur Arngrímur
lagt sig í líma við að rækta þessi
tengsl við breska félaga. „Af tilviljun
komst ég í samband við einn af þeim
sem hafði verið hér á Kaldaðarnesi á
árunum 1940 til 1942, í 269. herdeild
Konunglega breska flughersins
(RAF). Hann var frá Kent og eftir
smáspjall þegar við hittumst árið
1999 sagði hann mér frá því að ennþá
væru 16 á lífi úr hans herdeild sem
hérna var. Ég ákvað að bjóða þeim
til Íslands og það tókst. Hingað
komu 11 úr deildinni og fjórir mak-
ar.“
Tækifærið var notað til þess að
minnast látinna félaga. „Í fyrstu ætl-
uðum við að setja upp minningar-
stein á Kaldaðarnesvellinum en það
varð úr að við settum hann upp á
Selfossflugvelli.“
Erfiðar aðstæður
Þessi minnisvarði er einungis
helgaður þeim sem flugu frá Kald-
aðarnesvelli, í 269. herdeildinni. „Við
hittum þá um vorið og drifum síðan í
þessu. Þeim fannst ekki slæmt að ég
væri ennþá að fljúga og við flugum
síðan heim í Boeing 747 frá Atlanta
og ég skilaði þeim síðan heim fjórum
dögum síðar,“ segir Arngrímur þeg-
ar hann hugsar til þessara vina
sinna. „Þeim fannst komið fram við
sig eins og kónga, en mér leiddist
ekki heldur,“ segir hann og brosir.
Arngrímur segir að þessir gömlu
herflugmenn hafi borið hlýjar til-
finningar til Íslands. „Ég man að
þegar við komum á Kaldaðarnesvöll-
inn labbaði einn úr þessum hóp út og
staldraði við einn úti á vellinum. Ég
gekk til hans og hélt að eitthvað væri
að. En þarna stóð hann, grátandi, en
vildi ekki láta hina sjá það. Minn-
ingar hans voru sterkar, skiljanlega.
Þetta voru ungir menn sem hingað
komu og flestir með litla reynslu í
flugi.“
Það var meira en að segja það að
fljúga inn á Kaldaðarnes. „Þótt þeir
væru t.d. að leita út í sjó voru engir
vitar til að fara eftir. Þeir urðu því að
lækka sig, vitandi að þeir væru nógu
langt út frá landi. Ef það var lág-
skýjað flugu þeir bara undir ölduna
og lækkuðu sig, flugu upp að landinu
og beygðu til vinstri eða hægri,
þangað til þeir komu að árósum, Ölf-
usárósum og Þjórsárósum, þangað
til þeir áttuðu sig á því hvort þeir
ættu að beygja til austurs eða vest-
urs.“
Þeir kveiktu líka elda á Ingólfs-
fjalli til þess að vísa sér veginn. „En
eins og gefur að skilja fórust margir
þarna og víðar.“
Þessir óhörðnuðu ungu flug-
hermenn sem hérna þjónuðu áttu
sumir hverjir eftir að gera flug-
mennsku að ævistarfi. Þorsteinn
heitinn Jónsson, sem er goðsögn
meðal flugáhugamanna, er frægt
dæmi um það, en hann var í orr-
ustusveit breska hersins, 111. deild,
og átti síðan eftir að eiga langan feril
sem atvinnuflugmaður.
Óskráð ævintýri í Norðurhöfum
Flug þessara ungu manna eiga sér
líka sínar kómísku hliðar. Í annálum
kemur fram að þeir fóru í „special
mission“, eins og það var orðað, sér-
stakan leiðangur til Skotlands á
Hudson-vél. „Á leiðinni til baka fóru
þeir niður, langt suður í sjó, og varð
að ósk sinni eins og fleiri kafbátaleit-
armanna, að sjá þýskan kafbát kom-
ast upp á yfirborðið. Ég á úrdrætti,
bæði úr kafbátnum og flugvélinni, og
fram kemur að það varð geðshrær-
ing á báðum stöðum. Ástæðan fyrir
því að kafbáturinn leitaði upp var að
áhöfnin var að skipta um batterí,
ekki að hlaða. Skipstjórinn ákvað í
hasti að kafa aftur og þá duttu ein-
hver batterí úr hillum þannig að ólíft
varð í bátnum út af sýrugufum.
Hann varð því að koma upp aftur.
Hudsoninn flaug í kring allan tímann
en opinbera skýringin á því að ekki
var hægt að setja út sprengjur var
sú að hurðin hefði staðið á sér, hún
hefði verið blokkeruð.
Það var orðin heilmikil umsetning
í kringum þennan kafbát þegar hann
kom aftur upp, sjóflugbátur frá Am-
eríkönum, tundurspillir og „togari“
voru komnir á svæðið. „Það eru til
myndir af því þegar báturinn kom
upp og áhöfnin veifaði einhverju
hvítu á þilfarinu. Gárungarnir sögðu
að það hefðu verið nærbuxur skip-
herrans.“
Settur var út bátur til að taka
áhöfnina yfir. En skipstjórinn hljóp
niður og menn voru hræddir um að
Í minningu útvarða Atlantshafsins
Flugmálafélag Íslands,
með Arngrím Jóhanns-
son í forystu, minnist
allra þeirra herflug-
manna, sem dvöldust hér
á styrjaldarárunum með
því að reisa þeim minn-
isvarða í Fossvogs-
kirkjugarði. Minnisvarð-
inn verður afhjúpaður
næstkomandi miðviku-
dag að viðstöddum for-
seta Íslands og hertog-
anum af Kent, sem
jafnframt er verndari
Konunglega breska flug-
hersins. Kristján Þor-
valdsson ræddi við Arn-
grím.
Morgunblaðið/Kristinn
Hluti sögunnar „Auðvitað var stríðið skelfilegt en við getum ekki neitað því að það er hluti af sögu okkar,“ segir
Arngrímur.
Morgunblaðið/Kristinn
Brotlending Sprengjuflugvél af gerðinni Lockheed Vega Ventura, frá Kon-
unglega breska flughernum, brotlendir á Reykjavíkurflugvelli árið 1942.
Í samantekt sem Flugmála-
félag Íslands lét semja um
hlutverk flugherjanna á
styrjaldarárunum kemur
þetta m.a. fram:
Á árum heimsstyrjald-
arinnar gegndu flugherir
Bandamanna miklu hlutverki
í vörnum Íslands og sigl-
ingaleiða yfir Atlantshaf og
norður til Rússlands. Hundr-
uð breskra, bandarískra,
kanadískra og norskra flug-
manna tóku þátt í sjóhern-
aðinum einkum frá flug-
völlum í Reykjavík og
Kaldaðarnesi. Aðrir vörðu
landið fyrir ásókn þýskra
könnunar- og sprengju-
flugvéla, önnuðust herflutn-
inga og stunduðu veður- og
ískönnunarflug.
Rannsóknir sagnfræðinga
á gangi styrjaldarinnar hafa
sýnt fram á að flugsveitir,
sem staðsettar voru á Ís-
landi, áttu drjúgan þátt í því
að yfirbuga þýska kafbáta-
flotann og tryggja Banda-
mönnum þannig sigur í orr-
ustunni um Atlantshaf. Sá
sigur var mikilvægur áfangi
í lokasigri yfir Þýskalandi
Hitlers.
Á stríðsárunum tókst
Bandamönnum einnig að
leggja nýja flugleið yfir
norðanvert Atlantshaf. Flug-
vellirnir í Reykjavík og
Keflavík höfðu geysimikla
þýðingu fyrir þessa nýju
samgönguæð, sem gerði
Bandamönnum kleift að ferja
þúsundir flugvéla yfir hafið
frá Bandaríkjunum og halda
uppi mikilvægum liðs- og
birgðaflutningum loftveginn.
Allt þetta herflug frá land-
inu og um það krafðist mik-
illa fórna, enda var flug-
tæknin þá tiltölulega stutt á
veg komin. Fjöldi herflug-
véla fórst á íslenskri grundu
og á hafinu umhverfis landið
og hundruð flugmanna týndu
lífi.
Varnir,
fórnir og
sigur