Morgunblaðið - 26.11.2007, Qupperneq 22

22 MÁNUDAGUR 26. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
M
aður sem ekki vill
láta nafns síns get-
ið af ótta við að
verða stimplaður
kverúlant eða jafn-
vel þjófur sagði farir sínar ekki
sléttar af viðskiptum í verslun sem
er í eigu stórrar keðju í Reykjavík.
Hann hafði eftirfarandi sögu að
segja af þessari verslunarferð sinni:
Hann fór í búðina til að kaupa af-
mælisgjöf og rakst þar á glæsilegan
konfektkassa í hillu. Á hillubrúninni
undir kassanum stóð verðið, 257
krónur. Þetta þótti manninum ótrú-
legt og spurði afgreiðslumann hvað
konfektkassinn kostaði. Jú, 2.099
krónur. En af hverju stendur þá
257 krónur á hillunni? spurði mað-
urinn. Að athuguðu máli komst af-
greiðslumaðurinn að þeirri nið-
urstöðu að þetta hilluverð, 257
krónur, ætti við annan konfekt-
kassa, miklu minni, sem var til hlið-
ar í hillunni. Enda stæði á verðmið-
anum nafnið á þeim konfektkassa.
En af hverju er þá verðmiðinn
beint fyrir neðan stóra kassann sem
kostar tvö þúsund krónur? spurði
viðskiptavinurinn. Gildir ekki hillu-
verðið?
Nei, afgreiðslumaðurinn var nú
ekki aldeilis á því. Verðmiðinn hefði
bara eitthvað ýst til hliðar eða eitt-
hvað.
Viðskiptavinurinn varð fúll og
fannst hann hafa verið gabbaður.
Hann stóð því á sínu og sagði að það
væri allt útlit fyrir að verslunin
hefði verið að reyna að blekkja með
því að hafa verðmiðann á vitlausum
stað. Og það skipti engu máli þótt
nafnið á „rétta“ kassanum stæði á
verðmiðanum með örsmáu letri en
verðið með stórum stöfum.
Afgreiðslumaðurinn var orðinn
fremur fúll og hneykslaður, að því
er virtist, á þessum uppsteyt við-
skiptavinarins og sagðist þurfa að
hringja í yfirmann sinn og bera
málið undir hann og hvarf inn í
kompu í búðinni. Kom til baka
stuttu síðar og sagði þurrlega:
„Hann gafst bara upp,“ og af tón-
inum í rödd hans mátti ráða að bæði
hann sjálfur og yfirmaðurinn væru
hneykslaðir en nenntu ekki að
standa í þrasi við kjaftforan kúnna.
Fínt, sagði viðskiptavinurinn, al-
veg jafn fúll, keypti konfektkassann
á 257 krónur, og fór í afmælið.
En hann var ekki í neinu hátíð-
arskapi. Hann sagði að sér hefði
næstum liðið eins og hann hefði
framið þjófnað. Samt hafði hann í
rauninni ekki gert annað en að
standa á rétti sínum sem neytandi,
það er að segja að þegar misræmi
er milli hilluverðs og kassaverðs
skuli hilluverðið gilda.
Viðmót afgreiðslumannsins og
yfirmanns hans hafði reyndar fyllt
viðskiptavininn þvermóðsku og
hann segir að þó að hann komi
vissulega til með að versla í þessari
búð framvegis líti hann alls ekki á
sig sem viðskipta„vin“ þessarar
verslanakeðju. Þvert á móti sé hon-
um orðið afskaplega í nöp við hana.
„En það sem er eiginlega verst af
öllu,“ sagði hann síðar, „er að mér
var alveg nákvæmlega sama þótt ég
hefði á tilfinningunni að ég væri
hálft í hvoru að stela þessari vöru.
Ég fékk ekki vott af samviskubiti
gagnvart versluninni. Ég skamm-
aðist mín reyndar fyrir það að mér
fannst ég koma ruddalega fram, því
að það á maður ekki að gera. Sú
hugsun sem var mér efst í huga var
á þá leið að þessi verslun væri í eigu
keðju sem hefði vísvitandi blekkt
verðkönnunarfólk, og þar með við-
skiptavini, haft verðsamráð við
helsta „keppinaut“ sinn og þar með
brotið samkeppnislög – allt til þess
eins að græða sem mest.“
Viðskiptavinurinn ruddalegi
sagði að það hefði líka rifjast upp
fyrir sér hvernig í ljós kom fyrir
ekki löngu að olíufélögin skirrtust
ekki við að beita vafasömum með-
ulum til að græða.
„Ég hugsaði bara sem svo: Þeir
hafa gengið eins langt og þeir hafa
getað til að hafa af mér sem mest af
peningum og ég ætla einfaldlega að
gjalda líku líkt. Gullna reglan segir:
Komdu fram við aðra eins og þú vilt
að þeir komi fram við þig. Það þýðir
að þeir sem koma illa fram við aðra
eru í rauninni að veita öðrum leyfi
til að koma illa fram við sig,“ sagði
viðskiptavinurinn. „Og það er það
sem íslensku olíufélögin gerðu og
það er það sem íslensku risaversl-
anakeðjurnar hafa verið að gera.“
Eftir þessa frásögn fór ég að
velta því fyrir mér hvað viðhorf við-
skiptavinarins til verslunarinnar,
sem hann hefur skipt við í mörg ár,
er dapurlegt. Hann lítur ekki á
kaupmanninn sem vin sinn heldur
beinlínis sem fjandmann og býst við
slæmu af honum. Býst við að kaup-
maðurinn reyni að hlunnfara við-
skiptavinina og blekkja þá.
Og ekki aðeins þessi tiltekni
kaupmaður – sem er reyndar ekki
maður heldur stórfyrirtæki – held-
ur kaupmenn yfirleitt. Við-
skiptavinurinn sem um ræðir er
hefðbundinn Íslendingur í lægri
millistétt sem þarf að fara sparlega
með launin sín til að þau hrökkvi
fyrir nauðsynjum, og ég er ekki frá
því að viðhorf hans til kaupmanna
sé harla dæmigert.
En hvað veldur þessu neikvæða
og sannarlega dapurlega viðhorfi?
Eru dæmigerðir millistéttar-
Íslendingar sem þurfa að halda í við
sig bara frekjur sem svífast einskis
til að fá allt sem ódýrast?
Eða eru þeir orðnir svona ofur-
varir um sig – allt að því vænisjúkir
– í samskiptum við verslanir af því
að hvert dæmið á fætur öðru hefur
komið upp á yfirborðið að und-
anförnu, allt frá olíusamráðinu til
verðkannanablekkinga Krónunnar
og Bónuss nú fyrir skemmstu, sem
benda til að eina siðalögmálið sem
kaupsýslumenn fylgi sé að maður
megi gera allt sem maður komist
upp með.
Til er erlent máltæki sem segir
að kúnninn hafi ætíð rétt fyrir sér.
Það hefur aldrei náð fótfestu á Ís-
landi. Þvert á móti. Hér hefur alltaf
þótt eðlilegt að kúnninn beygi sig
fyrir kaupmanninum. Sennilega eru
þetta leifar frá þeirri tíð er danskir
kaupmenn voru helstu stórmenni
Íslands.
Það væri strax til bóta ef íslensk-
ir neytendur tileinkuðu sér það út-
lenda viðhorf að kúnninn hefði allt-
af rétt fyrir sér. Seint munu
verslanakeðjurnar verða fyrstar til
þess.
Konfekt-
kassinn
» Gullna reglan segir: Komdu fram við aðra einsog þú vilt að þeir komi fram við þig. Það þýðir
að þeir sem koma illa fram við aðra eru í rauninni
að veita öðrum leyfi til að koma illa fram við sig.
Það hafa íslensku verslanakeðjurnar gert.
BLOGG: kga.blog.is
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
UM ÞESSAR mundir sýnir Leik-
félag Akureyrar leikritið Ökutíma
eftir Paula Vogel Saga.
Leikritið segir sögu
ungrar konu, Lillu, sem
varð fyrir kynferð-
islegu ofbeldi „frænda“
frá 11 ára aldri. Höf-
undurinn fer af-
skaplega vel með þetta
viðkvæma efni og leik-
ararnir vinna sitt verk
frábærlega. Allt er til
staðar sem við vitum
um afleiðingar kynferð-
islegs ofbeldis á börn-
um. Vanlíðan, sekt-
arkennd,
einbeitingarskortur,
drykkja og erfiðleikar í
samskiptum við annað
fólk, án þess þó að
nokkurn tíma sé farið
yfir strikið.
Á ráðstefnunni
Krossgötur kynjarann-
sókna sem haldin var í Háskóla Ís-
lands 9.-10. nóvember hlustaði ég á
Sigrúnu Sigurðardóttur hjúkr-
unarfræðing flytja vægast sagt
hjartaskerandi erindi um afleiðingar
kynbundins ofbeldis. Hún ræddi við
hóp kvenna sem allar höfðu verið
misnotaðar í æsku. Allar höfðu leitað
sér hjálpar hjá Stígamótum en sum
sár eru svo djúp að þau gróa aldrei.
Líf þeirra einkennist af líkamlegir og
andlegri vanlíðan sem m.a. bitnar á
börnum þeirra. Fjölskyldan brást
þeim, skólinn brást þeim, heilbrigð-
iskerfið brást þeim og samfélagið
brást þeim. Allt var þaggað niður.
Reynslu þeirra ber
saman við reynslu Lillu
í leikritinu.
Samkvæmt frum-
varpi til nýrra jafnrétt-
islaga sem nú liggur
fyrir Alþingi verður það
eitt af fjölmörgum hlut-
verkum Jafnréttisstofu
að vinna gegn kyn-
bundnu ofbeldi. Í Pek-
ing-sáttmálanum frá
árinu 1995 sem Íslend-
ingar hafa staðfest seg-
ir: „Ofbeldi gegn konum
er hindrun í vegi þess
að markmiðin um jafn-
rétti, þróun og frið verði
að veruleika. Ofbeldi
gegn konum gerir hvort
tveggja í senn að ganga
á rétt kvenna og rýra
eða gera að engu mögu-
leika þeirra til að njóta
mannréttinda sinna og grundval-
arfrelsis.“ Kynbundið ofbeldi kemur í
veg fyrir jafnrétti kynjanna, það er
brot á rétti einstaklinganna til örygg-
is og mannhelgi og mannréttindabrot
á ekki að líða. Samkvæmt íslensku
stjórnarskránni skulu konur og karl-
ar njóta jafnréttis í hvívetna. Því er
ekki að heilsa og því ber að fagna
þessu nýja verkefni sem gefur Jafn-
réttisstofu kost á samstarfi við ótal
aðila.
Það er af nógu að taka í baráttunni
gegn kynbundnu ofbeldi. Það þarf að
fylgja aðgerðaáætlun ríkisstjórn-
arinnar fast eftir og tryggja henni
fjármagn. Það þarf að styrkja þau
frjálsu félagasamtök sem vinna gegn
kynbundnu ofbeldi. Það þarf að stór-
auka fræðslu allra þeirra fagstétta
sem sinna þjónustu við þolendur of-
beldis. Það þarf að byggja upp sam-
ráðsvettvang allra þessara aðila allt
frá barnaverndaryfirvöldum til lög-
reglu, heilbrigðisstarfsfólks, fé-
lagsþjónustu og frjálsra fé-
lagasamtaka. Síðast en ekki síst þarf
að auka umræðu og skilning í þjóð-
félaginu á þessum hrikalega heil-
brigðisvanda sem er um leið alvarlegt
félagslegt vandamál og þjóð-
arskömm.
Heilbrigðisstofnun Sameinuðu
þjóðanna fullyrðir að þriðja hver
kona í heiminum verði fyrir einhvers
konar kynbundnu ofbeldi á ævi sinni.
Fjórða hver kona býr við ofbeldi
maka. Samkvæmt rannsókn Hrefnu
Ólafsdóttur hafa 18% íslenskra barna
orðið fyrir kynferðislegu ofbeldi. Þar
eru stúlkur í miklum meirihluta.
Þetta eru hrikalegar tölur og má ekki
bíða deginum lengur að grípa til
þeirra aðgerða sem duga til að kveða
kynbundið ofbeldi niður. Það má ekki
lengur þagga það niður, hver sem í
hlut á.
Mannréttindabrot
eiga ekki að líðast
Kristín Ástgeirsdóttir skrifar
grein í tilefni af 16 daga átaki
gegn kynbundnu ofbeldi
» Það er afnógu að taka
í baráttunni
gegn kyn-
bundnu ofbeldi.
Kristín Ástgeirsdóttir
Höfundur er framkvæmdastýra
Jafnréttisstofu.
LÍFIÐ er dásam-
legt. En það er stutt.
Í gær var ég rúmlega
þrítug, í dag er ég
rúmlega fimmtug og
ef tíminn líður jafn
hratt og hingað til
verð ég sjötug á
morgun. Í öllum þess-
um hraða get ég ekki
annað en staldrað við
þá spurningu hvenær Íslendingar
teljist til eldri borgara. Í um-
ræðunni er stöðugt verið að
hringla með þennan aldur þrátt
fyrir að lög geri ráð fyrir 67-70 ár-
um. Í dag gleðjast menn yfir þeim
möguleika að geta unnið hlutastörf
eftir sjötugt. Á sama tíma og við-
urkennt er að starfsþrek sé til
staðar eftir sjötugt berast annars
konar skilaboð um ört lækkandi
aldursviðmið eldri borgara. Boðað
er til funda um starfslok og
minnkað starfshlutfall eftir fimm-
tugt og auglýstar eru sérstakar
íbúðir fyrir eldra fólk. Aldurs-
viðmiðið er þá gjarnan 55-60 ár.
Vakin hefur verið athygli á því
að erfitt sé fyrir miðaldra fólk að
fá vinnu. Æskudýrkun er mikil.
Það er varla nema von að atvinnu-
rekendur ráði ekki eldri en þrí-
tuga til starfa miðað við þau und-
arlegu aldursviðmið sem birtast í
auglýsingum og fundarboðum.
Hver ræður fimmtugan mann í
starf ef hann er sagður nálgast
eftirlaunaaldur, þrátt fyrir að eiga
tuttugu ár í starfslok? Fimmtugur
maður er í raun rétt hálfnaður
með starfsævina.
Nauðsyn endurmenntunar hefur
verið í umræðunni undanfarin ár. Í
samkeppnisumhverfi þurfa starfs-
menn stöðugt að fylgja tímanum
og bæta við þekkingu sína og
færni. Sérfræðingar í vinnumark-
aðsfræðum sjá fyrir að þeir sem
nú eru á miðjum aldri þurfi að
vinna eins lengi og hægt er þar
sem ekki verður
nægilega margt ungt
fólk til að vinna fyrir
eftirlaunum hinnar
fjölmennu kynslóðar
sem fæddist á
fimmta, sjötta og sjö-
unda áratugnum.
Fertugir, fimmtugir
og sextugir hafa
flykkst á námskeið og
í háskóla á und-
anförnum árum. Tal-
að hefur verið um
sprengju í ásókn í
framhaldsnám við
Háskóla Íslands. Þangað sækir
einmitt fólk á besta aldri til að
afla sér viðbótarmenntunar, sumir
með nýjan starfsvettvang í huga.
Þeir fimmtugu sem reynt er að
höfða til í auglýsingum eru alla
jafna ekki á grafarbakkanum. Þeir
sitja á námskeiðum, sprikla í leik-
fimi og eiga sér drauma og þrár
um allt annað en að sitja aðgerð-
arlausir í sérhannaðri íbúð.
Leyfum okkur að njóta hvers
aldursskeiðs fyrir sig. Metum
hvern og einn að verðleikum, óháð
aldri.
Ásdís Emilsdóttir
Petersen skrifar
um mismunandi
aldursskeið
» Á sama tíma og við-urkennt er að
starfsþrek sé til staðar
eftir sjötugt berast ann-
ars konar skilaboð um
ört lækkandi aldurs-
viðmið eldri borgara.
Ásdís Emilsdóttir
Petersen
Höfundur er doktorsnemi með
MA-próf í mannauðsstjórnun og
BA-próf í guðfræði.
50+ eða 70+
Í ÞÆTTINUM Kiljan mið-
vikudagskvöldið 21. nóvember
var fjallað um Bíbí, merka bók
Vigdísar Grímsdóttur. Páll
Baldvin Baldvinsson kynnti bók
Vigdísar og sagði þá að hún
hefði í ritum sínum gjarnan
verið að skoða „fólk á jaðr-
inum“. Mér skildist að þetta
ætti að skýra hvers vegna virt
skáldkona ritaði ævisögu konu
sem hafði alist upp í Múla-
kampi. Ég hrökk við, aðallega
vegna þess að ég hafði ekki
hugmynd um hvað maðurinn
var að fara. Hvað þýðir að mað-
ur sé „jaðarmanneskja“? Sam-
kvæmt orðabók þýðir jaðar
rönd, ysta brún, kantur og felur
í sér að í línu frá jaðri sé miðja.
Þetta leiðir sumsé ekki aðeins
hugann að jaðarfólki heldur
einnig miðjufólki. Þegar ég var
óknyttastrákur í Kópavogi vofði
yfir mér sú ógn að verða sendur
upp á Jaðar, sem mér skildist
að væri vistheimili fyrir slíka
stráka. Við það hefði ég orðið
„Jaðarstrákur“. Varla átti Páll
Baldvin við það? Átti hann við
þá sem ekki ólust upp í 101
Reykjavík, eða allt það fólk
sem bjó í kömpum og kofum,
þar á meðal í Kópavogi? Átti
hann kannski við þá sem
hvorki áttu né eiga orkufyr-
irtæki, fisk í sjó né lítinn
banka? Ef sú var meiningin er
býsna stór hluti þjóðarinnar
jaðarfólk og orðið skýrir því
ekkert. Ef hann átti hins vegar
við að Bíbí væri „jaðarfólk“
vegna tengsla sinna við hand-
anheima er merkingin kannski
örlítið skýrari, – og þó? Er ís-
lensk þjóð ekki á kafi í draug-
um og við sem horfum á sjón-
varp sjáum þá daglega.
Þorleifur Friðriksson
Bíbí á jaðrinum
Höfundur er sagnfræðingur.