Morgunblaðið - 28.11.2007, Blaðsíða 16

16 MIÐVIKUDAGUR 28. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
BÆKUR Antonys Beevors um
mögnuðustu bardaga seinni heims-
styrjaldarinnar hafa notið mikilla
vinsælda um allan heim síðustu ár.
Fall Berlínar frá 2002 kom út í ís-
lenskri þýðingu í fyrra og nú kemur
þekktasta verk Beevors, Stalíngrad
frá 1998, einnig út á íslensku ásamt
smærra verki, nokkurskonar fjöl-
skyldusögu, þar sem rússnesk-
þýska leikkonan Olga Tsékova (gift
frænda leikskáldsins Antons Tsé-
kovs og bróðurdóttir eiginkonu
hans) er í aðalhlutverki.
Báðar bækurnar eru læsilegar og
renna ofan í lesandann eins og
spennusögur. Beevor nýtti sér sov-
éskar heimildir við ritun Stalíngrad
sem fáir höfðu haft aðgang að áður
og er því fær um að draga upp ná-
kvæmari og um leið skelfilegri mynd
en margir fyrri höfundar af hinni ör-
lagaríku orrustu og umsátri á bökk-
um Volgu, sem markar endalok sig-
urgöngu Þjóðverja í stríðinu. Það
sem gæðir bókina einkum lífi er frá-
sagnir hans af aðstæðum og aðbún-
aði hermanna og herforingja í her-
búðum beggja, sem sumpart kemur
til af meiri og betri heimildavinnu en
hjá ýmsum fyrri höfundum um efnið,
sumpart af frásagnargleði Beevors.
Það er tvímælalaust kostur bók-
arinnar af hve mikill natni Beevor
fjallar um hernaðinn sjálfan, fram-
rás Þjóðverja og bardagana sem
urðu til þess að 6. herinn undir
stjórn Paulusar hershöfðingja sat á
endanum innilokaður í og vestan við
Stalíngrad og gafst upp fyrir Rúss-
um í lok janúar 1943. Hinsvegar
verð ég að viðurkenna, og ég býst
við að sama gildi um marga aðra les-
endur bókarinnar, að útlistanir á
framrás herja, staðsetningum ein-
stakra bardaga og margvísleg her-
fræði situr ekki lengi í kollinum. Eft-
ir sem áður veit maður jafnvel og
fyrr að herir Hitlers sóttu hratt
fram í átt að Volgu sumarið 1942,
náðu næstum Stalíngrad á vald sitt
og hröktu rússneska herinn næstum
yfir á eystri bakka árinnar, mættu
harðri mótspyrnu, voru stöðvaðir og
loks umkringdir við Stalíngrad og
örlög Þjóðverja voru þar með ráðin.
Bardagarnir við Stalíngrad eru
meðal þeirra atburða sem sagnfræð-
ingar, rithöfundar og kvikmynda-
gerðarmenn halda áfram að vitja um
fyrirsjáanlega framtíð. Stalíngrad
vegur þungt í sögulegu minni bæði
Rússa og Þjóðverja og líklega eru
ófáir hillumetrar þeirra bóka sem
skrifaðar hafa verið um Stalíngrad
síðustu 65 árin. Bók Beevors er ekki
byltingarkennd í greiningu eða túlk-
un atburða. En hún sker sig úr fyrir
vandvirkni og góða frásögn og er því
nauðsynleg lesning þeim sem vilja
gera sér sem skýrasta mynd af
hryllingi heimstyrjaldarinnar síðari.
Bókin um Olgu Tsékovu, sem var
ein frægasta kvikmyndaleikkona
Þjóðverja á fjórða áratugnum og
fram yfir stríð, er allt önnur tegund
af sagnfræði þó að samskipti við
Þjóðverja og stríðið
komi vissulega einnig
við sögu. Olga Tsékova
var hálfgerð goðsögn í
lifanda lífi.
Hún var fædd og al-
in upp í Rússlandi, en
fjölskylda hennar var
þó þýsk. Föðursystir
hennar og nafna giftist
Anton Tsékov rétt fyr-
ir aldamótin 1900 og
sjálf var hún um
skamma hríð gift
bróðursyni Tsékovs,
Mikhaíl. Hún fór til
Berlínar í byrjun 3.
áratugarins og bjó þar
upp frá því, en sambandi hennar við
Sovétstjórnina lauk þó ekki nema
síður væri og eftir fall Berlínar naut
hún fyrirgreiðslu Sovétmanna þar til
hún ákvað að koma sér vestur yfir.
Upp frá því bjó hún í Vestur-
Þýskalandi.
Fjölskyldusaga Olgu Tsékovu er
vissulega heillandi og með af-
brigðum leyndardómsfull og í öllum
hræringum heimsstyrjaldanna,
rússnesku byltingarinnar og harð-
stjórnar Stalíns er hún ótrúleg saga
fólks sem alltaf lendir á réttum kili
sama hvernig staða mála breytist.
Lev Knipper, bróðir Olgu, berst til
dæmis með hvítliðum í borgarastríð-
inu, en tekst fljótlega eftir að því
lýkur að koma sér inn undir hjá
bolsévikum og starfar síðar fyrir ör-
yggislögregluna.
Ættingjar hennar og venslafólk í
Moskvu vissu auðvitað vel af henni
og frægð hennar og einnig að hún
væri talin náin sumum helstu leið-
togum nasista, jafnvel
Hitler sjálfum. Ætt-
ingjarnir vissu hins-
vegar ekki að Olga var
á skrá öryggislögregl-
unnar yfir njósnara í
Þýskalandi og það kom
þeim því mjög á óvart
þegar hagur hennar
virtist vænkast frekar
en hitt í lok stríðsins.
Það verður hinsvegar
að segjast eins og er að
Beevor kemst furðu-
stutt með að leysa ráð-
gátuna um Olgu Tsé-
kovu. Þó að hann hafi
haft aðgang að vissum
gögnum sem sýna að Olga hafði
tengsl við Lavrentí Bería og að ein-
hver áform voru um að nota hana í
aðgerðum sem aldrei var hrint í
framkvæmd vantar enn of margt í
frásögnina til að með góðu móti megi
átta sig á hvert mikilvægi Olgu Tsé-
kovu var eða hver tengsl hennar
voru í raun í Moskvu og Berlín.
Elín Guðmundsdóttir þýðir báðar
bækurnar. Þýðing hennar er lipur á
köflum, en þó er of algengt að sterkt
þýðingarbragð sé af textanum.
Einnig er hugtakanotkun stundum
sérkennileg. Það vantar líka mikið
upp á að nægilegrar vandvirkni sé
gætt við umritun rússneskra orða,
stundum virðist enskum umrit-
unarreglum fylgt, stundum íslensk-
um, en stundum er umritunin að því
er virðist alveg heimatilbúin. Þetta
þýðir ekki að þýðingin sé slæm, en
forlagið hefur ekki vandað ritstjórn
og yfirlestur nægilega, sem er synd.
Rússar og Þjóðverjar
Jón Ólafsson
BÆKUR
Sagnfræði
Stalíngrad eftir Antony Beevor. 396 bls.
Þýðandi Elín Guðmundsdóttir. Hólar,
2007. Njósnari í Þýskalandi nasista?
Ráðgátan um Olgu Tsékovu eftir Antony
Beevor. 255 bls. Þýðandi Elín Guðmunds-
dóttir. Hólar, 2007.
Antony Beevors
SKÖMMU eftir að ég hóf lestur á
nýjustu skáldsögu Bjarna Bjarna-
sonar, Bernharður Núll, ákvað ég
að færa mig um set, fara út og
tylla mér á kaffihús og halda
lestrinum þar áfram. Ástæðan er í
sjálfu sér ekki flókin, bókin fjallar
um mann, titilpersónuna, sem
dvelur langdvölum á kaffihúsum
og er mikill kunnáttumaður um
þau. Þar situr hann með dagbók í
hönd og fylgist með fólkinu í kring
en fellur sjálfur svo fullkomlega
inn í mynstur hversdagsins að
hann verður næstum ósýnilegur.
Þaðan sem hann situr gaumgæfir
hann mannlífið óséður og skrifar,
en fljótlega læðist að lesanda sá
grunur að hann sé einmitt að lesa
einhverskonar útgáfu af dagbók
Bernharðs. En þótt helsta mark-
mið sögumanns sé að halda sig í
fjarlægð frá umheim-
inum kemur í ljós að í
brjósti Bernharðs býr
veraldlegur draumur,
að opna eigið kaffihús
án þess þó að nokkur
viti að hann sé eig-
andinn. Þannig myndi
hann ávallt eiga sér
vísan samastað. Þessi
draumur, sem síðar
verður reyndar að
veruleika, getur
reyndar talist nokkuð
lýsandi fyrir ýmsa
þætti bókarinnar og
þá vitund sem þar
ræður ríkjum, hins að-
kreppta og sundurslitna Bern-
harðs sem skortir einmitt verustað
og ráfar því um borgarlífið eins og
vofa, eða þar til Cafe Demón er
sett á laggirnar. Og þar kemur að
eftirnafni söguhetjunnar. Orðsifja-
legur stofn hugtaksins „núll“ er
tómið, fjarvera efnis og merking-
ar, en þarna felst einmitt vísir að
drifkrafti bókarinnar sem er
leyndardómurinn sem umlykur
sögupersónuna.
Bernharður virðist á
stundum þrá tómið,
ástand sem er laust
við áreiti og líkist því
dauða.
Hér mætti reyndar
benda á að „drif-
kraftur“ er hugs-
anlega ekki heppilegt
orðaval, bókin er ekki
knúin áfram á neinn
beinan hátt, atburða-
rásin er huglæg,
henni vindur fram á
táknrænu plani og í
þessu er bæði kosti
og galla hennar að
finna. Átökin sem brátt taka að
lita framrás verksins eiga sér stað
á frumspekilegu og trúarlegu
sviði, spurningarnar sem verkið
spyr eru tilvistarlegs eðlis og
reynt er að grennslast fyrir um
veruleikann að baki ásýnd hlut-
anna, og er þar jafnan gripið til
þess sem Bernharður sjálfur kall-
ar á einum stað „dulspekilegar
langlokur“. Gegnumgangandi
þema, til að mynda, er átökin
milli andans og holdsins, en hér
er þessi togstreita framsett á ansi
fornfálegan hátt, kynferði er
hættulegt og ógnandi og konan er
hinn mikli freistari. Í raun er
sjaldgæft að lesa bók sem á jafn
óírónískan hátt og hér er reyndin
gengur á hólm við stóru spurn-
ingarnar í lífinu, og gerir sér far
um að líkja eftir djúphyggni á
nær hverri blaðsíðu. Persónur
tala í sérkennilegum spakmælum,
stór hluti seinni helmings bók-
arinnar snýst um að endurleika
lykilatburð úr biblíunni, en þess-
um efnisþáttum er miðlað á held-
ur fjarrænan og stundum handa-
hófskenndan hátt, og yfir öllu
vakir Bernharður, hinn tímavillti
heimspekingur. Umtalsverðar
endurtekningar einkenna verkið
og togstreita milli þrár eftir hinu
„upphafna“, sem er eitt helsta
leiðarstefið, og hins jarðbundna
er framsett á næsta ófrumlegan
hátt. Þetta leiðir til þess að hið
táknræna plan bókarinnar jaðrar
við þann tómleika sem Bern-
harður sjálfur ber með sér og hef-
ur jafnvel yfir sér tilgerðarlegan
blæ. Lesandi saknar einhvers
konar glaðværðar, kímni, eða ír-
óníu, einhvers sem brýtur upp
mónótóníska atburðarásina og
gæti jafnvel skapað örlitla fjar-
lægð á hástemmdan tón bók-
arinnar. Hér að ofan var að vísu
minnst á að kosti væri að finna í
táknþungum efnistökunum, og
það er rétt. Stórlátar vangaveltur
Bernharðs eiga það til að bregða
kraftmiklu ljósi á hið hversdags-
lega, skyndilega og oft óvænt
leiftrar birta af textanum, myndir
og hverfingar vekja hughrif og
hrifningu hjá lesandanum og auð-
velt er að tína til efnisgreinar hér
og þar í bókinni sem bera færni
höfundar fagurt vitni. En þessir
þættir verksins eiga á hættu að
týnast í þunglamalegri heild sem
sviðsetur dýpt og alvöruþunga
sem huglægt og að mörgu leyti
gervilegt leikrit í stað þess að
birta djúpsæja innsýn á áþreif-
anlegan hátt.
Aðkreppt kaffihúsavitund
Björn Þór Vilhjálmsson
Bjarni Bjarnason
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Bjarna Bjarnason.
Uppheimar. Akranes. 2007. 229 bls.
Bernharður Núll
ÞAÐ er sennilega ekki mikill tími af-
lögu fyrir athafnakonu og fjögurra
barna móður til að stunda skáld-
skap. Ólína Þorvarðardóttir dregur
upp mynd af þeirri glímu í bók sinni
Vestanvindi í stuttri frásögn sem
hún nefnir Tilraun til skáldskapar
en þar segir hún farir sínar ósléttar í
viðleitni sinni til að fá næði til
skrifta. Bókin er sambland kvæða og
slíkra skyndimynda úr hversdagslíf-
inu. Þetta er greinilega barningur,
sýsl í basli.
Verk Ólínu eru nokkuð misjöfn að
gæðum. En margt er vel gert. Best
lætur henni að mínu mati að yrkja í
hefðbundnum stíl. Hún er hagyrð-
ingur hefur býsna gott vald á bundu
máli. „Afhendingin er mér kærst af
öllum brögum,“ sagði Sigurður
Breiðfjörð. Þetta er vandmeðfarinn
háttur, líkur braghendu, bara tví-
kvæður. Ólína fer vel með hann og
dregur upp laglegar náttúrumyndir
sem hún nefnir Vor:
Vorið klæðir vog og sund með vindum þýðum
bliknuð vakna blóm í hlíðum.
Ungar kvika, iðar líf í ársal blóma
laust úr vetrar leiðum dróma.
Glóey varpar gullnu trafi, glitra vogar
allt í sólareldi logar.
Myndvís er Ólína og henni lætur
vel að leika sér með persónugerv-
ingar. Á einum stað ræðir hún um að
„svifaseint myrkur / seilist köldum
fingrum / langt / langt inn í þögnina“
og kvæðið Kvöld er samsett úr fal-
legum persónugervingum:
Húmið tyllir fæti mjúkum
létt á kyrran hafflöt rauðan,
lygna augum dökkir hnjúkar.
Prósatextar Ólínu og ljóð bera
þess vott að hún hefur góð tök á
mælskulist ýmiss konar en mælsku
fylgja allajafna nokkrar hættur í
kveðskap. Það er eins og ljóðmálið
taki stundum völdin af höfundum
svo að eftir stendur frasakennd
myndsköpun. Þannig er t.a.m. með
ljóð sem nefnist Út vil ek. Í þessu
eina ljóði er að finna samsetningar á
borð við „í hafdjúpum hugans“, „í
logndjúpi drauma“ og
„á grunnsævi vök-
unnar“ og um þessi höf
syndir sama vitundin
og einhvers staðar í öll-
um þessum sjó er mikil
útþrá. Hér streyma
orðin og hlið-
stæðumyndirnar full-
glatt. Og í kvæðinu
Mæði sem fjallar raun-
ar um skuggahliðar
ástarinnar líkir Ólína
ástinni við berfætta
göngu um grýttan veg
en bætir við: „Sökn-
uðurinn / sárfætt hvíld
/ í skugga gleðinnar.“
Ég get alveg skilið að ástin geti verið
berfætt ganga um grýttan veg og
söknuðurinn þá sár-
fætt hvíld. En að gleðin
varpi skugga á sökn-
uðinn finnst mér merk-
ingarleysa. Alltént
passar slíkt ekki inn í
mitt tilfinningareg-
istur.
Mælikvarði skáld-
skapar er aldrei ein-
faldur og allra síst ann-
markar hans einir.
Ólína hefur marga
góða kosti sem skáld.
En henni lætur best sú
ögun sem hefðbundnir
bragarhættir veita
henni. Þar er hún á
heimavelli.
Allt í sólareldi logar
Skafti Þ. Halldórsson
Bækur
Ljóð
Eftir Ólínu Þorvarðardóttur. Vestfirska
forlagið. 2007 – 90 bls.
Vestanvindur
Ólína Þorvarðardóttir
RITHÖFUNDARNIR Vigdís Gríms-
dóttir, Pétur Blöndal, Kristín Sv.
Tómasdóttir, Þráinn Bertelsson og
Jón Kalman Stefánsson munu lesa
upp úr nýútkomnum bókum sínum
á Austurlandi næstu daga.
För þeirra hefst á Skriðuklaustri
en þar munu þau lesa upp úr bókum
sínum frá kl. 20 í kvöld. Frá Skriðu-
klaustri liggur leið þeirra norður á
Vopnafjörð þar sem þau munu lesa
í Kaupvangi kl. 20.30 annað kvöld,
en svo lesa þau á Eyrinni á Þórs-
höfn á föstudagskvöldið. Síðasti
viðkomustaður rithöfundanna áður
en þeir snúa aftur á suðvest-
urhornið er Seyðisfjörður, en þar
munu þeir lesa upp úr bókum sínum
í Skaftfelli kl. 20.30 á laugardags-
kvöldið.
Jón Kalman
Stefánsson
Vigdís
Grímsdóttir
Pétur
Blöndal
Þráinn
Bertelsson
Jólabækur á
Austurlandi