Morgunblaðið - 28.11.2007, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 28. NÓVEMBER 2007 23
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
Í hljóðveri Sigur Rósar á Ála-fossi iðar allt af lífi. Í gryfj-unni er fólk að syngja ogspila, og úr hliðarherbergjum
heyrist mannamál og hlátur. Á ekki
að vera hljóðlátt á svona stöðum?
Ég er aða leita að manni sem heitir
Ze Manel. Úr öðru hliðarherbergj-
anna kemur Stuðmaður með loð-
húfu og í frakka. Það gustar af hon-
um þegar hann heilsar, og segir:
„Ég var að lána þeim grænlenska
trommu.“ „Þeir“, eru Mama
Djombo, ein vinsælasta hljómsveit
sem Gínea-Bissá hefur alið, þótt
rúm 20 ár séu nú frá því að hún lék
síðast í heimalandi sínu. Tónlist-
armennirnir eru í pásu, en Ze Man-
el er týndur. Það rifast gáttin á
hinu herberginu; það er smekkfullt
af fólki sem situr og stendur við
eldhúsborð. Í miðjunni situr maður
með húfu, og allra augu beinast að
honum. Það er verið að skipuleggja
eitthvað; hann er ábúðarmikill og
snaggaralegur, brosir breitt þegar
málin leysast, stendur upp, heilsar,
og kynnir sig: „Ze Manel. Getum
við sest niður í meira næði?“ Það er
sjálfsagt, og Afríkumaðurinn leiðir
mig niður þröngan stiga með háum
tröppum, eftir rangölum, niður í
dimma kjallarakompu, fulla af alls
konar dóti, en hvorki stólum né öðr-
um þægindum. Það er ekkert
verra, þá náum við augnsambandi
og það er gott, því það er mikið líf í
augnsvip þessa manns, og gleði,
þótt hann komi frá landi sem situr á
botni lífsgæðalista Þróunarstofn-
unar Sameinuðu þjóðanna. Ísland
vermir toppinn. Ze Manel er vel
þekktur í sínu heimalandi og langt
út fyrir það; syngur og spilar á
mörg hljóðfæri í Mama Djombo, en
það er ekki það sem við ætlum að
ræða, heldur óperur. Það vill svo til,
að þessi Afríkumaður, sem eftir
óvenjulegum leiðum hefur ratað til
Íslands, er höfundur fyrstu afrísku
óperunnar; óperu sem þegar hefur
verið sýnd í Amsterdam, Malí og nú
síðast í Théatre du Châtelet í París
við gríðargóðar undirtektir. Óper-
an heitir Bintou-Were, og er sam-
starfsverkefni sprottið úr huga
Kláusar Hollandsprins, sem lést ár-
ið 2002, en hann hafði sérstakt dá-
læti á óperutónlist, en líka á lönd-
unum sem mynda Sahel-svæðið í
Mið-Afríku, á mærum gróðurlend-
isins í suðurhluta álfunnar og
Sahara-eyðimerkurinnar í norðri.
Löndin sem tilheyra svæðinu eru
Grænhöfðaeyjar, Máritanía,
Gambía, Senegal, Gínea-Bissá,
Malí, Nígería, Níger, Búrkína Fasó
og Chad.
Úrval afrískra listamanna
„Þetta byrjaði fyrir þremur ár-
um,“ segir Ze Manel. „Hollenski
prinsinn sem hafði á sínum tíma
dvalið langdvölum í Afríku, átti sér
draum um afríska óperu, þar sem
menning Afríku og Evrópu mætt-
ust. Þegar hann lést ákvað fjöl-
skylda hans að gera þennan draum
að veruleika, og hófst handa við að
koma verkefninu af stað í gegnum
menningarsjóð prinsins.
Dag einn fékk ég upphringingu
frá vini mínum, sem þá var að leita
að tónskáldum fyrir óperuna. Við
vorum á bilinu 20-30, tónskáldin
sem vorum kölluð til í upphafi, til að
kynna okkur og okkar tónlist.
Smám saman var fækkað í þessum
hópi, þar til við vorum fjögur eftir.
Við vorum send til Senegal, þar
sem hvert og eitt okkar átti að
semja 15 mínútna óperu. Það var
gert í sama tilgangi – að skoða hvað
í okkur bjó. Á endanum var ákveðið
að við skyldum öll fjögur smíða tón-
list í óperuna. Við hófumst handa
og ég skilaði mínum fyrstu músík-
hugmyndum. Hin tónskáldin þrjú
hættu öll þátttöku í verkefninu og
ég veit ekki hvað um þau varð.
Þannig æxlaðist það að ég varð einn
um það að semja tónlistina fyrir
þessa fyrstu afrísku óperu, og það
var mikil vinna.“
Náin samvinna
„Við fengum stórkostlegt lið ann-
arra listamanna í lið með okkur;
Wasis Diop frá Senegal er listrænn
stjórnandi sýningarinnar – hann er
mikill tónlistarmaður. Massamou
Welle frá Malí stjórnar tónlistinni
og Jean-Perre Leurs frá Senegal
sviðsetur verkið. Við, listrænu
stjórnendur sýningarinnar, unnum
mjög náið saman að verkinu, og við
komum öll frá Sahel-löndunum ell-
efu, því eitt af markmiðunum var að
efla menningartengsl þessara
þjóða. Það var mjög erfitt í upphafi
að koma þessu öllu heim og saman
og fá besta fólkið frá hverjum stað í
liðið.“
Allar óperur þurfa óperutexta –
eða libretto. Í smíði þess var fengið
skáld frá Chad, Koulsy Lamko,
einn kunnasti listamaður sinnar
þjóðar. Koulsy hefur verið í útlegð í
Evrópu frá 1983 vegna beinskeytts
skáldskapar síns. „Wasis Diop tók
líka þátt í textasmíðinni, en þegar
þeir höfðu lokið sínu verkefni, var
komið að mér að semja tónlistina.
Við fórum til Malí, og dvöldum þar í
fjóra mánuði, þar sem ég fékk tæki-
færi til að vinna með tónlistarfólk-
inu og dönsurunum eftir að búið
var að velja í öll hlutverk. Þetta var
erfiðasti tími lífs míns, því nú varð
ég að gera nokkuð sem aldrei hafði
verið gert fyrr – semja afríska
óperu. Ég hugsaði mikið um allra
fyrstu óperuskáldin á Ítalíu, sér-
staklega Claudio Monteverdi.
Hann hafði engar fyrirmyndir og
hlýtur að hafa liðið eins og mér.
Hann vildi koma tónlist fólksins á
svið og dramatísera hana og búa til
það sem við í dag köllum óperu.
Monteverdi hafði ekki þá tækni við
sviðsuppfærslur sem við höfum til-
tæka í dag – en hugmyndin var sú
sama, að færa sögu og tónlist upp á
svið, í þeirri von að fólki líkaði það.
Í hans tilfelli gekk það upp – og
saga hans og þeirra sem á eftir hon-
um komu er stór. Óperan er enn við
lýði, þökk sé Monteverdi. En þetta
var á 17. öld í Evrópu. Óperustjór-
inn í Chatelet-leikhúsinu sagði að
það hefði verið kominn tími til að
finna Monteverdi í Afríku.“
Ze Manel brosir og verður allur
kvikur og strákslegur þegar ég
spyr um bakgrunn hans í tónlist-
inni, og þekkingu hans á vestrænni
óperuhefð. Það lifnar yfir honum.
„Það var tónlist allt í kringum
mig, og þegar ég var sjö ára var ég
farinn að spila sjálfur. Við stofn-
uðum strákahljómsveit í kirkjunni
minni, vorum fimm saman. Ég var
smábarnið í hljómsveitinni. Þá
fengum við tækifæri til að spila á
tónlistarhátíð en kölluðum okkur
ekki Mama Djombo strax. Það nafn
kom síðar. Hljómsveitin okkar varð
ein af vinsælustu hljómsveitum
Vestur-Afríku, og við spiluðum
mikið og víða. En árið 1983 fór ég
til Portúgal til að læra klassíska
tónlist. Ég fór að heiman af póli-
tískum ástæðum. Ég söng um
ástandið í landinu mínu og það sem
mér líkaði ekki. Ríkisstjórninni lík-
aði ekki við það sem ég hafði að
segja, og ég fékk ekki leyfi til að
koma heim aftur. Ég fór til Parísar,
og loks til Kaliforníu, þar sem ég bý
í dag. En ég hef aldrei gefist upp á
tónlistinni. Ástæðan fyrir því að
mig langaði að læra klassíska vest-
ræna tónlist var sú, að ég þoli illa
takmarkanir. Mig langaði einfald-
lega til að læra meira og vita meira
um tónlist. Ég get verið mjög harð-
ur við sjálfan mig að þessu leyti,
mig langar alltaf að verði betri.“
Ef maður hugsar um óperu – föl-
ar og púðraðar konur með parruk, í
krínólíni með blævæng – allt svo
formfast, klippt og skorið, er þá
ekki afrísk tónlist það ólíkasta sem
hugsast getur? Hvernig gekk að
tvinna saman þessa menningar-
heima?
„Þetta hefur ekki verið auðvelt.
Þegar við vorum komin með tón-
listarmenn með sín hefðbundnu
afrísku hljóðfæri, fólk sem hafði
jafnvel ekkert ferðast eða heyrt, þá
þurftum við að byrja á því að út-
skýra hugtakið, hvað ópera væri.
Viðbrögð sumra urðu strax, að
þetta væri eitthvað fyrir hvítt fólk
og spurt var hvort það ætti nú að
fara að syngja eins og hvíta fólkið,
…ú ú ú ú a a a,“ og Ze Manel syng-
ur af innlifun á höfuðtónum, eins og
tíðkast í „lærðum“ söng Vest-
urlandabúa – og svo hlær hann og
hlær. „Ég sagði að við myndum
gera þetta á okkar hátt, þann hátt
sem við kunnum best. Við hefðum
söguna – sem væri okkar saga, og
hana þyrftum við að syngja en ekki
mæla af munni fram, skapa samtöl
og dramatíska framvindu með sög-
unni og tónlistinni. Á endanum
voru allir komnir á kaf í vinnuna af
miklum áhuga, og það var gríð-
arlega gaman. Eftir alltsaman, held
ég að óperan sé alþjóðlegt fyr-
irbæri, og margar þjóðir eiga sín
tilbrigði við þetta listform. Áður en
ég hófst handa við að semja eyddi
ég mánuði í að skoða allt sem til var
og hlusta á kínverska óperu, arab-
íska, japanska… það var lærdóms-
ríkt, en á endanum henti ég því öllu.
Afrísk ópera hlýtur að verða byggð
á afrískum grunni og afrískum
menningararfi.“
Vorum lengi efins
„Fyrir skömmu sýndum við 800
skólabörnum á aldrinum 11-14 ára
óperuna. Það var ein fegursta upp-
lifun mín. Börnin lifðu sig svo inn í
verkið, hrópuðu til að styðja sögu-
hetjuna, en steinþögnuðu jafnvel í
miðju hrópi þegar eitthvað annað
gerðist á sviðinu. Það sannfærði
mig endanlega um að þetta hefði
heppnast. Lengi vorum við efins.
Við vorum með allt það besta fólk
sem völ var á í Vestur-Afríku, en
samt efuðumst við. Ég býst við því
að það hafi verið vegna þess hve
þetta var allt nýtt fyrir okkur.
Þetta var okkur mikið metn-
aðarmál, því við gerðum okkur
grein fyrir því að þessi ópera gæti
orðið öðrum afrískum tónskáldum
fyrirmynd. Við vildum hafa þetta
eins gott og við mögulega gátum.“
Eftir frumsýningu óperunnar í
Amsterdam var hún sýnd í Malí, en
þá tók Chatelet-leikhúsið við sýn-
ingunni. Það er óhætt að segja að
hún hafi slegið í gegn, því óperu-
gagnrýnendur hafa hlaðið hana lofi.
Í kjölfarið skipulagði Chatelet-
leikhúsið sýningarferð sem ber
óperuna afrísku um allan heim; til
Bandaríkjanna, Evrópulanda, Asíu
– og til Afríku. Saga af stráklingi
sem tekst á við líf sitt, gleði og
sorgir einhvers staðar í Sahel-
löndunum bankar uppá hjá Toscu
og Traviötu, og hefur nú verið boðið
að ganga í bæinn.
Monteverdi í Afríku
Ze Manel frá Gínea-
Bissá er staddur hér á
landi til að hljóðrita
plötu með hljómsveit
sinni Super Mama
Djombo. Hann samdi
líka fyrstu afrísku
óperuna og hún hefur
slegið í gegn.
Morgunblaðið/Kristinn
Óperutónskáldið Ze Manel samdi fyrstu afrísku óperuna með öllum bestu listamönnum Vestur-Afríku.
Bintou-Were Óperan fjallar um ungan mann og lífsbaráttu hans.
einn höf-
nnti hana
eru þetta
magnið og
.
byggist á
æmt þeim
(CO2) 7,6
máli utan-
am að los-
rn Íslend-
ern íbúa í
num meiri
5 sinnum
meiri en í Indlandi. Í Eþíópíu er
meðallosun á íbúa 0,1 tonn af CO2
samanborið við 20 tonn í Kanada.
„Ef litið er til þeirrar mengunar
sem við hvert og eitt skiljum eftir
okkur þá erum við í hópi þeirra
þjóða sem mest menga,“ sagði Ingi-
björg um stöðu Íslands. „Okkar
góðu lífskjörum fylgir fórnarkostn-
aður. Við höfum hins vegar allar for-
sendur til að draga úr þessum
kostnaði og við eigum að leggja
metnað okkar í að vera ekki aðeins
öðrum þjóðum fyrirmynd í góðum
lífskjörum heldur líka í lífsháttum
sem leitt geta af sér aukin loftslags-
gæði.“
Hægt að grípa inn í
Loftslagsbreytingar eru einmitt
það sem ræður úrslitum um þróun
lífskjara á okkar tímum, sagði
Coppard. Fyrstu hættumerkin
væru þegar sýnileg. Víða í þróun-
arríkjunum eru milljónir af fátæk-
asta fólki heims þegar knúnar til að
takast á við áhrif loftslagsbreytinga,
s.s. flóð, þurrka, uppskerubrest og
vatnsskort.
Mörk hættulegra loftslagsbreyt-
inga eru samkvæmt skýrslunni um
2°C hækkun frá iðnbyltingu. Hita-
stig jarðar hefur þegar hækkað um
0,7° og hækkar með vaxandi hraða.
Ef heimurinn grípur nú þegar til að-
gerða verður mögulegt – með naum-
indum – að halda hitastigi hnattar-
ins á 21. öldinni innan við
hættumörkin, sagði Coppard. En
þegar komið er yfir þau mun hættan
á víðtækri afturför í þróun lífskjara
og óafturkræfum vistfræðilegum
slysum aukast verulega. „Við höfum
enn tækifæri, en tíminn er að renna
út,“ sagði Coppard og benti á að
næsti áratugur réði úrslitum.
Kolefnisáætlun SÞ gerir ráð fyrir
að minnka losun gróðurhúsaloftteg-
unda um helming til 2050 miðað við
árið 1990. Auðugu ríkin þurfa að
draga úr losun um minnst 80%, með
30% minnkun um 2020.
Í niðurstöðum skýrslunnar segir
m.a. að loftslagsbreytingar krefjist
brýnna aðgerða nú þegar til að
bregðast við hættu sem ógnar
tveimur hópum sem lítið láta til sín
heyra: hinum fátæku í heiminum og
komandi kynslóðum. Heiminn
skortir hvorki fjármagn né tækni-
þekkingu til að bregðast við.
„Hættulegar loftslagsbreytingar
eru stórslys sem hægt er að komast
hjá í framtíðinni,“ sagði Coppard.
a og fá-
eikkar
mikil, segir ráðherra
Reuters
u meðal áhrifa loftslagsbreytinga nú þegar.
a áætlanir til að bregðast við yfirvofandi vá.
ið/Sverrir
er að
SÞ.
%*'(+

%+

(5
5
,
2
 
4