Morgunblaðið - 06.04.2008, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. APRÍL 2008 33
skerast í leikinn í mannúðarskyni. Ef stjórnvöld í
Súdan leyfa morð á eigin borgurum er það sterkur
grundvöllur fyrir því að skerast í leikinn í mann-
úðarskyni. Það voru sömuleiðis rækilegar for-
sendur á Balkanskaga og það sama átti við um
Þýskaland nasista og Kambódíu. Í öllum þessum
tilfellum ætti fullveldi að víkja fyrir því að koma
þurfi í veg fyrir glæpi gegn mannkyni. Þess vegna
er mér mjög umhugað um að Bandaríkjamenn
gangi í alþjóðaglæpadómstólinn, sem við höfum
ekki gert enn. Ef demókrati verður kosinn forseti
mun ég þrýsta mjög fast á að við gerum það. Menn
óttast að dómstóllinn verði notaður gegn Banda-
ríkjamönnum, en það verður ekki því að hann er
aðeins ætlaður til að taka fyrir mál, sem ekki fara
fyrir dómstóla í heimalandinu. Hann yrði ekki
heldur notaður gegn Ísrael vegna þess að dóms-
kerfið þar er framúrskarandi, hefur tekið á þess-
um málum af skilvirkni og endurtekið dæmt gegn
ákvörðunum stjórnvalda, meðal annars um örygg-
ismúrinn, gegn tilræðum við tiltekna aðila og
pyntingum. Í öllum þessum málum hefur kerfið
sýnt styrk og hæstiréttur í Ísrael er sennilega sá
atkvæðamesti í heiminum þegar kemur að því að
setja mörkin milli stríðsins gegn hryðjuverkum og
mannréttindakrafna.“
Mikilvægi fullveldisins þarf ekki að undirstrika.
Tilgangur þess er að tryggja ríkjum sjálfstæði
gagnvart ágangi annarra ríkja og veita smáríkjum
skjól gagnvart stórveldum svo eitthvað sé nefnt.
En ekki fara alltaf saman hagsmunir og vilji
borgaranna annars vegar og valdhafanna hins
vegar og minnihlutahópar eru iðulega á skjön við
ráðandi öfl. Þegar best lætur eru slík mál leyst
innan ríkisins. Það getur tekið langan tíma, en
þegar réttarfarið er virkt og stofnanir lýðræðisins
gegna sínu hlutverki má búast við að árangur ná-
ist. Hér nægir að benda á réttindabaráttu sam-
kynhneigðra og baráttu kvenna fyrir kosninga-
rétti.
Í öðrum tilfellum getur skapast slíkt bil að það
verður ekki brúað. Það er óskiljanlegt að nokkrum
manni hafi dottið í hug að hægt væri að knýja íbúa
Kosovo af albönskum uppruna til að sætta sig við
að lúta stjórnvöldum í Belgrað eftir að Serbar
höfðu reynt að þurrka þá út með hervaldi og gildir
þá einu hvað segir um fullveldi ríkja í þjóðarétti,
fyrir utan það að því má halda fram að staða Kos-
ovo hafi nánast að öllu leyti nema að nafninu til
verið sú sama og þeirra ríkja, sem á sínum tíma
slitu sig frá gömlu Júgóslavíu.
Alþjóðasamfélagið greip í taumana til að koma í
veg fyrir að Serbar fremdu þjóðarmorð í Kosovo.
Serbar voru viðráðanleg stærð. Alþjóðasamfélag-
ið hafði hins vegar engin ráð með að stöðva Rússa
þegar þeir réðust inn í Tétsníu til að berja niður
sjálfstæðisbaráttu Téténa, sem Rússar reyndar
kalla hryðjuverkastarfsemi. Þó hefur því verið
haldið fram að stríð Rússa hafi verið mun grimmi-
legra en nokkuð það sem gerðist í stríðinu á Balk-
anskaga. En hvað er til bragðs að taka þegar stór-
veldi misnota vald sitt gegn eigin borgurum?
Öld þjóðarmorðanna
T
uttugasta öldin var öld þjóðarmorð-
anna. Þau hófust 1915 á tilraun
Tyrkja til þjóðarmorðs á Armenum.
Síðan komust nasistar til valda í
Þýskalandi og hófu helförina gegn
Gyðingum. Kínverjar lögðu Tíbet
undir sig 1950 og reyndu að þurrka út Tíbeta. Pol
Pot myrti óáreittur tvær milljónir íbúa Kambódíu.
Á meðan Saddam Hussein myrti Kúrda með eitur-
gasi fékk hann aðstoð frá Bandaríkjamönnum. Í
Bosníu söfnuðu Serbar múslímum saman í fanga-
búðum. Árið 1994 myrtu hútúar í Rúanda 800 þús-
und tútsa og stuðningsmenn þeirra úr röðum hú-
túa með sveðjum og öðrum álíka vopnum á 100
dögum á meðan alþjóðasamfélagið sat hjá og deilt
var um það hvort verið væri að fremja þjóðarmorð
í landinu. Ódæðisverkin í Darfur hafa verið skil-
greind sem þjóðarmorð, en þau halda engu að síð-
ur áfram.
Áfram er hægt að telja ódæðisverk síðustu ald-
ar. Tugir milljóna borgara féllu beinlínis vegna
óstjórnar og grimmdar stjórnvalda í Sovétríkjun-
um og Kína. Í annað skipti á stuttum tíma er skoll-
in á hungursneyð í Norður-Kóreu, sem eingöngu
má rekja til vanhæfra stjórnvalda.
Ein leið til þess að veita harðstjórum aðhald er
hótunin um að þeir verði dregnir fyrir rétt. Tónn-
inn var settur með stríðsglæparéttarhöldunum í
Nürnberg fyrir rúmlega hálfri öld. Stofnaðir hafa
verið sérstakir dómstólar til að taka á stríðsglæp-
um á Balkanskaga og þjóðarmorðinu í Rúanda. Al-
þjóðaglæpadómstóllinn hefur tekið til starfa.
Harðstjórar geta ekki gengið út frá því að þeir
sitji ævilangt í skjóli valda sinna og tilvist hans
ætti því að veita aðhald. Réttarhöld yfir þjóðar-
morðingjum og stríðsglæpamönnum gagnast
fórnarlömbunum lítið, en gætu reynst víti til varn-
aðar.
Máttleysi gagnvart þeim sterka
E
n hvernig er hægt að koma í veg
fyrir að valdhafar fremji ódæð-
isverk af þessum toga gegn eigin
borgurum og samlöndum?
Hvernig er hægt að tryggja virð-
ingu fyrir einstaklingnum? Í
þeim dæmum, sem hér hafa verið rakin, sýna
glæpir stjórnvalda að þeim er aðeins umhugað um
að tryggja sér landsvæði, völd og yfirráð, en varð-
ar ekkert um afdrif og örlög fólksins, sem þar býr.
Mannréttindi verða að aukaatriði.
Það er auðvelt að tala um að grípa þurfi inn í til
að stöðva glæpi gegn mannkyni. Í sumum tilfellum
hefði ekki þurft mikið til. Menn eru til dæmis sam-
mála um það að hefðu Sameinuðu þjóðirnar sinnt
kalli um að senda nokkur nokkur þúsund manns til
viðbótar til Rúanda hefði verið hægt að afstýra
þjóðarmorðinu þar. Hvernig hefði hins vegar átt
að skerast í leikinn þegar Rússar réðust á Grosní?
Það hefði kostað stríð að skakka leikinn með her-
valdi. Hefði eitthvert ríki verið tilbúið að fórna
hermönnum í slík átök? Hefði alþjóðasamfélagið
verið tilbúið til íhlutunar, sem hefði getað kallað
stríð yfir Evrópu? Það er því ljóst að einu gildir
hvaða reglur verða settar um íhlutun til að afstýra
þjóðarmorði eða fjöldamorðum, þær munu alltaf
stangast á við rétt hins sterka. Hótunin um að
skakka leikinn með hervaldi er trúverðug þegar
Súdan á í hlut, en verður nánast marklaus þegar
kemur að Kínverjum eða Rússum.
Hins vegar er hægt að búa svo um hnútana að
ríki, sem koma fram við eigin borgara með valdi,
verði útskúfuð úr samfélagi þjóðanna þar til þau
bæta ráð sitt. Reyndar munu þá ýmsir halda því
fram að slíkt verði ekki til þess að knýja fram
bætta hegðun. Líklegra sé að sá, sem tukta á til,
muni sleppa sér gjörsamlega. Í ofanálag bitni slík-
ar aðgerðir yfirleitt á þeim sem síst skyldi, það er
fólkinu, sem þær eigi að vernda.
Þá geta viðskiptahagsmunir einnig þvælst fyrir.
Olíu- og gasviðskiptin við Rússa kalla sjálfkrafa
fram hik í mannréttindamálum. Þess eru dæmi að
ráðamenn vestrænna ríkja hafi fórnað mannrétt-
indamálstaðnum fyrir viðskiptahagsmuni í sam-
skiptum við Kínverja án þess að mikið færi fyrir
samviskubitinu. Það kallast raunsæisstjórnmál.
Mannréttindastjórnmál eru fyrir draumóramenn.
Það er hins vegar staðreynd að í hvert skipti sem
þau ríki, sem kenna sig við lýðræði og mannrétt-
indi, gefa afslátt af þessum gildum kvarnast úr
trúverðugleika þeirra.
» Þess eru dæmi að ráðamenn vestrænna ríkja hafi fórnaðmannréttindamálstaðnum fyrir viðskiptahagsmuni í sam-
skiptum við Kínverja án þess að mikið færi fyrir samviskubit-
inu. Það kallast raunsæisstjórnmál. Mannréttindastjórnmál eru
fyrir draumóramenn. Það er hins vegar staðreynd að í hvert
skipti sem þau ríki, sem kenna sig við lýðræði og mannréttindi,
gefa afslátt af þessum gildum kvarnast úr trúverðugleika
þeirra.
rbréf
Reuters
Óhófleg valdbeiting Rússar fóru fram með yfirgengilegri hörku í Tétsníu og stórir hlutar höfuðborgarinnar, Grosní, voru lagðir í rúst. Hér bera konur múrsteina fyrir átta árum til að hjálpa til við
að endurreisa aðaljárnbrautarstöðina í Grosní.