Morgunblaðið - 13.07.2008, Blaðsíða 10

Eftir Oddnýju Helgadóttur
oddnyh@mbl.is
V
ersnandi efnahagsástand,
hækkandi eldsneytisverð
og yfirvofandi atvinnuleysi
eru á allra vörum. Enn er
ekki útséð um hversu mikil
áhrif þessa verða hér á
landi, en væntingar al-
mennings hafa breyst með
afgerandi hætti undanfarna mánuði. Væntinga-
vísitala Gallup sýnir að fyrir réttu ári horfðu
nærri þrír af hverjum fjórum Íslendingum björt-
um augum til framtíðar. Nú eru umtalsvert fleiri
neikvæðir en jákvæðir.
Þótt ástandið sé ef til vill ekki jafn slæmt og
neikvæðustu raddir ætla, er ljóst að blikur eru á
lofti og nokkrir erfiðleikar og breytingar fram-
undan.
Sumir þykjast þó sjá glitta í viss tækifæri í
niðursveiflunni. Þannig hefur því verið haldið
fram að samdráttur geri það að verkum að fólk
tileinki sér umhverfisvænni ferðamáta, dragi úr
óhóflegri neyslu og setjist aftur á skólabekk. Þá
er stundum sagt að listir og menning séu upp á
sitt besta þegar sverfur að. Eiga þessi sjónarmið
rétt á sér eða eru þau órökstuddar klisjur?
Umhverfisvænni ferðmáti?
Fulltrúar frá öllum olíufyrirtækjum segja að
sala á bensíni hafi annað hvort dregist saman,
eða að árstíðabundin söluhækkun hafi ekki orðið
eins og undanfarin ár.
„Fólk virðist vanda sig betur við að nota bíl-
ana sína,“ segir Hrönn Ingólfsdóttir, fram-
kvæmdastjóri Orkunnar. „Það hefur dregið úr
daglegri notkun bíla innanbæjar, en fólk ferðast
áfram um landið,“ segir Már Erlingsson, rekstr-
arstjóri Skeljungs. Magnús Ásgeirsson, inn-
kaupastjóri eldsneytis hjá N1, segir sölu hafa
dregist saman hjá sínu fyrirtæki eins og öllum
öðrum. „Samdráttur í sölu einskorðast þó ekki
við bensín, heldur speglar hann alla neyslu í
samfélaginu.“
Ætla mætti að fólk nýtti sér frekar almenn-
ingssamgöngur við þessar aðstæður. Svo virðist
þó ekki vera, a.m.k ekki ennþá.
„Við höfum ekki orðið vör við að farþegum hjá
okkur fjölgi, því miður. En við hvetjum alla til að
taka strætó,“ segir Reynir Jónsson, fram-
kvæmdastjóri Strætó. „Við höfum getið okkur
þess til að fólk sem hefur þegar fjárfest í dýrum
bílum breyti ekki venjum sínum svo glatt. Marg-
ir vonuðu að bensínverð lækkaði aftur. Enn
bendir fátt til þess og nú er farið að reyna á þol-
rifin. Það kemur í ljós á næstunni hvort það skil-
ar sér í fjölgun hjá okkur. Yfirleitt tekur þó
lengri tíma en nokkra mánuði að breyta hegð-
unarmynstri fólks.“
Aðrir kostir en strætó virðast frekar eiga upp
á pallborðið hjá fólki. Bragi Þór Valsson, fram-
kvæmdastjóri Perlukafarans, sem flytur inn raf-
magnsbíla, segist finna fyrir miklum áhuga. „Í
hvert sinn sem bensínverð hækkar fjölgar fyr-
irspurnum hjá okkur. Það er fyrst og fremst
hækkandi rekstrarkostnaður við venjulega bíla
sem ýtir fólki af stað að skoða aðra möguleika,
en umhverfissjónarmið hafa líka sitt að segja.“
Gunnar Hansson leikari, sem flytur inn vesp-
ur, tekur í sama streng. „Það er ekkert lát á sölu
hjá mér. Flestir viðskiptavinir mínir tala um að
eldsneytiskostnaður sé orðinn þungur baggi og
vilja þess vegna skipta út einkabílnum.“
Birgir Þór Halldórsson hefur í þrjú ár haldið
úti heimasíðunni Samferða, þar sem fólk getur
leitað að farþegum eða fari á ákveðna staði, og
deilt bensínkostnaði. „Þetta gekk hægt fyrst um
sinn en síðustu mánuði hefur gengið glimrandi
vel,“ segir hann. „Ég held að aukningin tengist
fyrst og fremst bensínverði, þótt vitund um um-
hverfið spili líka inn í.“
Hóflegri neysla?
Ellý Katrín Guðmundsdóttir, sviðstýra um-
hverfis- og samgöngusviðs Reykjavíkurborgar,
Með kreppuna í kollinum
Stundum er sagt að ekkert sé
svo með öllu illt að ekki að
ekki boði nokkuð gott. Á það
líka við um samdrátt og efna-
hagsörðugleika, sem valda
flestum áhyggjum? Sumir sjá
samdráttartímabil sem tæki-
færi til að endurskoða lífs-
hætti og draga úr óhóflegri
neyslu.
sóknarseturs verslunarinnar á Bifröst að Ís-
lendingar virðast vera að spara og halda í við
sig, a.m.k. miðað við sama tíma í fyrra. Nokkur
samdráttur hefur orðið á flestum sviðum smá-
vöruverslunar.
Efnahagsörðugleikar leiða ekki sjálfkrafa til
breyttra lifnaðarhátta. Kanadískar kannanir
sýna t.d. að þótt fólk sé svartsýnt og óttaslegið
sparar það ekki meira en áður. Þvert á móti hef-
ur umframeyðsla enn aukist. Þarlendir sérfræð-
ingar velta því fyrir sér hvort þær kynslóðir
sem nú eru upp á sitt besta kunni einfaldlega
ekki að spara. Umhverfissinnar, sem leggja
mikið upp úr nýtni og sparneytni, og eldri borg-
arar sem muna tímana tvenna virðast vera helst
undantekningin frá þessu.
Fleiri á skólabekk?
Í gegnum tíðina hefur fólk gjarnan sest á
skólabekk þegar kreppa ríður yfir. Mennt-
unarstig þjóðarinnar hefur því hækkað þegar
hart er í ári.
Háskóli Íslands hefur enn ekki lokið við að
fara yfir umsóknir fyrir næsta ár, en Jón Örn
Guðbjartsson, markaðs- og samskiptastjóri
skólans, segir umsóknir fleiri en nokkru sinni.
Sama gildi í öðrum skólum. Hann fer þó varlega
í að álykta um hvað valdi þessum mikla áhuga.
„Það er erfitt að meta hvort efnahagur hefur
áhrif á aðsókn hjá okkur, a.m.k. enn sem komið
er. Samkeppni og auglýsingar frá skólunum
gætu líka haft nokkuð að segja.“
Hann bendir á að háskólar á Íslandi hafi aug-
lýst svo mikið undanfarna mánuði að athygli
hafi vakið.
„Það má líka gera sér í hugarlund að áhrif
samdráttar á háskólanám sé ekki bara á einn
veg. Sumir fara kannski frekar í framhaldsnám
en beint út á vinnumarkað. Eins má þó ímynda
sér að þeir sem komnir eru á vinnumarkaðinn
séu tregari til að hverfa frá starfi og hefja nám,“
segir Jón Örn.
Samdráttur og efnahagsörðugleikareru nú viðfangsefni fjölmargra frétta
og fyrirsagnir dagblaðanna eru fæstar
uppörvandi.
Við þessar aðstæður læðist ótti að flest-
um, jafnvel þeim sem ekki hafa sérstaka
ástæðu til að skelfast.
Þá getur verið gott að hafa það hugfast
að fjölmiðlar halda því gjarnan á lofti sem
verst og neikvæðast er hverju sinni; því
það er oftast fréttnæmast líka.
Í nýlegri grein í tímaritinu Time er
sagt frá rannsóknum sagnfræðingsins
Lendol Calder. Hann hefur farið yfir fyr-
irsagnir bandarískra dagblaða um árabil
og komist að því að þær slá yfirleitt mjög
Vondar fréttir og verri fréttir
neikvæðan tónn, umfram það sem tilefni
er til. Vonandi á það sama við á Íslandi
núna.
Eftirfarandi fyrirsagnir hafa t.d. birst í
dagblöðum undanfarnar vikur:
 Erfiðara að selja fiskinn
 Fara kennarar í haust?
 Öryggi barna ógnað af fíklum
 Kvíða kreppu og finnst allt hækka
nema launin
 Verðbólgan stærsti vandinn víða um
heim
 Spyrja um öryggi sparifjár
 Erfiðara að tryggja og verkin tefjast
 Þúsundir án atvinnu
 Lyfin hækkað mikið í verði
10 SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
tekur undir að sparnaður og umhverfisvernd
fari vel saman. „Það er iðulega svo að það sem
er gott fyrir umhverfið er líka gott fyrir budd-
una og heilsuna. T.d. hafa stórir bensínhákar
minna aðdráttarafl nú þegar eldsneytisverð
hækkar. Fólk kaupir þá frekar neyslugrennri
bíla, gengur eða hjólar. Það er hagkvæmara fyr-
ir alla þegar til lengri tíma er litið.“
Ellý bendir einnig á að kannski gefi samdrátt-
artímabil tilefni til að endurskoða neyslu, sem
ekki er sjálfbær þegar til lengri tíma er litið.
Mikil sóun tíðkast í flestum vestrænum sam-
félögum, t.d. á mat. Bresk stjórnvöld gáfu ný-
verið út skýrslu þar sem kemur fram að Bretar
henda meira en fjórum milljónum tonna af
neysluhæfum mat ár hvert. Áætlaður er að
þetta kosti hvert breskt heimili nær 63.000 kr. á
hverju ári.
Fátt speglar neyslu betur en rusl og úrgang-
ur. Magn bylgjupappa gefur t.d. góða vísbend-
ingu um hreyfingu vöru á lagerum. Miðað við
upplýsingar frá Sorpu virðast neysluvenjur Ís-
lendinga enn ekki hafa breyst mikið.
„Við fylgjumst náið með þessu, og þegar við
fórum yfir tölur frá júní þessa árs kom í ljós að
það hefur lítið sem ekkert breyst,“ segir Ragna
Halldórsdóttir, deildarstjóri gæða og þjónustu
hjá Sorpu. „Við áttum von á einhverjum breyt-
ingum, en það var enginn samdráttur sem vakti
athygli.“
Sömu sögu er að segja af Góða hirðinum,
nytjamarkaði Sorpu. „Við bjuggumst hálft í
hvoru við því að fólk losaði sig síður við nothæfa
hluti núna, en það virðist ekki vera,“ segir Anna
Jakobsdóttir, verslunarstjóri Góða hirðisins.
„Það er helst að við höfum tekið eftir því að við-
skiptavinum fjölgi, og ef til vill er það vísbend-
ing um að fólk vilji spara og endurnýta,“ segir
hún.
Þótt sorp minnki ekki sýna kannanir Rann-