Morgunblaðið - 25.10.2008, Page 35

Umræðan 35
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. OKTÓBER 2008
VIÐ þau efnahagslegu áföll sem nú
hafa dunið á þjóðinni hafa skapast að-
stæður sem valda okkur flestum ef
ekki öllum
áhyggjum á einn
eða annan máta.
Í kjölfar mikilla
breytinga á vinnu-
markaðnum upp-
lifum við nú óvissu
og óöryggi og á
það bæði við um
fólk sem misst
hefur starf sitt og
þá sem enn eru í
starfi. Fjallað er
um uppstokkun á þjóðfélaginu í heild
sinni, allsherjar breytingar á fjár-
málasviðinu, í stjórnsýslunni og síð-
ast en ekki síst er umræðan mikil um
að nú muni eiga sér stað mikil hug-
arfarsbreyting hjá fólki hvað varðar
lífsgildi almennt.
Vinnumarkaðurinn, ekki síður en
aðrir þættir í samfélaginu, er að
ganga í gegnum miklar breytingar.
Þessar breytingar skapa aðstæður og
áskoranir sem nauðsynlegt er að
bregðast við á ábyrgan, upp-
byggilegan og árangursríkan hátt. Til
þess að það sé mögulegt þarf að hafa
fullnægjandi þekkingu á því ástandi
sem við stöndum frammi fyrir. Við
þurfum að vita hvaða leiðir eru far-
sælar og hvernig sé best að útfæra
þær.
Mannauðurinn er einn af horn-
steinum samfélags okkar og því mik-
ilvægt að halda utan um hann. Lang-
lestir eru sammála því að
mannauðurinn sé eitt það verðmæt-
asta í fyrirtækjum. Það er afskaplega
mikilvægt að draga úr óvissu meðal
starfsfólks og hún er áreiðanlega
mikil í mörgum fyrirtækjum um
þessar mundir. Rannsóknir sýna að
slæmar fréttir eru oftast betri en
óvissan, það þarf að hlúa vel að starfs-
fólki og sjá til þess að það fái viðeig-
andi upplýsingar um framtíð og fram-
tíðarskipulag fyrirtækja.
Lífsviðurværi fólks er almennt
mjög háð því sem gerist í efnahagslíf-
inu, á vinnumarkaðnum og viðleitni
stjórnvalda í félagslegum velferð-
armálum. Mikilvægt er líka að hafa í
huga að þetta samband gengur í báð-
ar áttir. Lýðfræðilegar breytingar í
samfélaginu hafa mikil áhrif á efna-
hagslífið, vinnumarkaðinn og notkun
fólks á úrræðum í velferðarmálum.
Nú er því afskaplega mikilvægt að
þekkja stöðu mála á vinnumark-
aðnum til að vita hvaða ráðstafanir
eru viðeigandi í nánustu framtíð til að
halda atvinnulífinu gangandi. Úrræði
verða að vera í samræmi við þarfir og
upplýsingagjöf þarf að vera til staðar
á réttum stöðum, við hreinlega höfum
ekki efni á því að fara rangt að.
Með athugunum og greiningu á
vinnumarkaðnum er hægt að bregð-
ast við á viðeigandi máta og vonandi
koma í veg fyrir ranga og vannýtta
aðstoð.
INGIBJÖRG LILJA
ÓMARSDÓTTIR,
forstöðumaður
Rannsóknarstofu í vinnuvernd.
Breytingar og óvissa
á vinnumarkaðnum
Frá Ingibjörgu Lilju Ómarsdóttur:
Ingibjörg Lilja
Ómarsdóttir
ÞAÐ er tími til
kominn að við lítum í
eigin barm og tökum
á brestum samfélags-
ins. Annars munum
við endurtaka þau
mistök sem við blasa í
hruni sýndarveruleika
efnahagslífsins. Því
miður urðu margir
illa úti við það hrun
og þjóðin glataði víða
trausti. Það er okkar sjálfra að
bretta upp ermar og ganga til
verka við að laga þetta. Það er
sjálfsagt að leita eftir stuðningi
annarra en óþarft að ætlast til
þess að aðrir „reddi þessu“ fyrir
okkur, hvorki ESB né aðrir, enda
höfum við ekki gott af því. Verum
minnug þess að þjóðin hefur séð
það svartara og komist af.
Við höfum á vissan hátt gott af
að fá skell sem vekur okkur upp
og fær okkur til að endurskoða
lífsgildin og taka til hendinni. Við
getum nú til dæmis endurmetið
áherslur okkar á eigingirni eða
náungakærleik, græðgi eða nægju-
semi, hroka eða auðmýkt og pen-
ingahyggju eða mannrækt.
Við höfum bæði verið alin á
blekkingum og sjálf alið á sjálfs-
blekkingum. Skoðum þrjár slíkar
villur, það er ofur-sjálfstraust, of-
ur-bjartsýni og ofur-jákvæðni.
Ofur-sjálfstraust birtist í svona
hugsunarhætti: „Ef ég hef mikið
sjálfstraust þá get ég allt sem ég
vil nær fyrirhafnarlaust.“ Útkom-
an af þessu er sú að við höfum
byggt á fölsku sjálfsmati sem þjóð.
Þessi viðhorf stuðla að sjálfs-
ofmati, óvarkárni og því að við för-
um offari. Þegar verst lætur upp-
hefjum við okkur og álítum okkur
vera ofurmenni eða goðum lík. Þá
gleymum við líka að meta aðra að
verðleikum, þakka
fyrir okkur og sýna
auðmýkt. Augljóst
dæmi er þegar við
hreykjum okkur af því
að vera best í við-
skiptum, nútímalegust
í tækni og best í bolt-
anum. Við héldum að
það eina sem vantaði
væri að umheimurinn
áttaði sig á hvað við
værum klár. En það
gerir hann ekki held-
ur sér í gegnum þetta
sem hverja aðra vit-
leysu og er auðvitað ekki reiðubú-
inn til opna skilyrðislaust fyrir
fjárstreymi til okkar þegar við vilj-
um fá enn meiri lán. Umheimurinn
vill sjá að við séum ábyrg gerða
okkar.
Ofur-bjartsýnin: „Við eigum allt-
af að vera bjartsýn.“ Satt er það
að bjartsýni hefur marga góða
kosti, en það breytir því ekki að
stundum á raunsæi betur við.
Þumalputtareglan er sú að ef við
sjáum fram á að tap gæti orðið
mikið, ef illa færi í því sem við
ætlum að gera, þá er betra að vera
ekki bjartsýnn. Þetta á við það til
dæmis að ef við berum ábyrgð á
annarra manna fé þá er ástæða til
sérstakrar varfærni svo það glatist
ekki. Sömuleiðis á þetta við það að
taka ekki áhættu með lífsafkomu
sína eða húsnæði, heldur vera viss
um að það fari ekki illa ef
áhættufé tapast. Það þarf auðvitað
ekki að taka það fram að varn-
aðarorð raunsærra urðu undir í út-
rásinni og gert var grín að þeim.
Rannsóknir sýna að bjartsýnum
vegnar um margt betur en raun-
sæjum en það er þó ekki svo á öll-
um sviðum. Raunsæir greina betur
en bjartsýnir hve mikla stjórn þeir
hafa á hlutum. Bjartsýnir halda
gjarnan að þeir hafi meiri stjórn á
aðstæðum en þeir hafa í raun,
mest þó þegar þeir eru orðnir
hjálparvana og hafa enga stjórn.
Við þær aðstæður hættir bjartsýn-
um til að ætla sér um of. Á mik-
ilvægum augnablikum hafa
raunsæir lag á að ráðleggja að far-
ið sé gætilega og unnið af ná-
kvæmni. Árangursrík fyrirtæki
hafa bæði bjartsýnt fólk og raun-
sætt fólk innan sinna raða, en á
Íslandi hefur varfærni af mörgum
talist hallærisleg í fyrirtækja-
rekstri. Sú „bjartsýni“ sem hefur
tíðkast í fjármálum hér birtist
stundum sem andvaraleysi, skort-
ur á fyrirhyggju eða glannaskapur.
Ofur-jákvæðni: „Við eigum alltaf
að vera jákvæð.“ Það er auðvitað
flest gott við jákvæðni, en ekki
allt. Það eru gömul og ný sannindi
að vinur er sá er til vamms segir.
Á Íslandi hefur vantað að menn
þori að segja nei við aðra og gagn-
rýni málefnalega með rökum. Við
íslensk börn segir fólk varla leng-
ur nei, það á víst að vera þeim of
sárt. Í stað þess er okkur sagt að
við „eigum að“ segja: „Þetta er
ekki í boði.“ Það hljómar hálf-
velgjulega. Hver er það sem býður
ekki upp á hlutina? Af hverju má
barn ekki fá skýr mörk? Hvað er í
gangi? Þola landsmenn ekki leng-
ur að fá neitun? Hvers konar líf-
speki er þetta? Skýrt nei frá
stjórnvöldum eða eftirlitsaðilum og
gagnrýnin umræða gat stoppað út-
rásina löngu áður en illa fór. Þá
hefði eltingaleikurinn við gullkálf-
inn varla gengið svo sem raunin
varð, keppnin um það hver verður
ríkastur þegar hann deyr.
Ofur-Ísland
Gunnar Hrafn Birg-
isson skrifar um
hugarfar
» Á Íslandi hefur vant-
að að menn þori að
segja nei við aðra og
gagnrýni málefnalega
með rökum.
Gunnar Hrafn
Birgisson
Höfundur er sálfræðingur.
og viðhorf til aldraðra hefur
breyst í meginatriðum. Reynt er
með öllu móti að ýta undir virkni
aldraðra, þátttöku þeirra í lífinu
og samfélaginu og hag þeirra er
tvímælalaust talið best borgið
með því að þeir dveljist sem
lengst heima á eigin heimili, hafi
þar sjálfstæði og sjálfræði, við-
fangsefni við hæfi að eigin vali og
nóg fyrir stafni. Dvalarheimilin
gömlu eru talin tímaskekkja og
eru að leggjast af smám saman
og sama mun gilda um aðrar
stofnanir sem falla undir sama
flokk, dvalarrými fyrir fólk sem
ekki er talið þurfa á meiri hjúkr-
un að halda en svo að það megi
leysa í heimahúsum.
Á þessu nýja fyrirkomulagi er
þó einn galli. Það hentar ekki öll-
um jafn-vel að búa heima þegar
aldurinn færist yfir, færnin er
orðin léleg og kjarkurinn hefur
minnkað í réttu hlutfalli við hana.
Mörgum þeim sem útskrifaðir eru
heim að undangenginni endurhæf-
ingu á sjúkrastofnun líður illa
heima, þeir eru einangraðir,
óstyrkur og kjarkleysi kemur í
veg fyrir að þeir fari út á meðal
fólks. Stundum háir þeim sjón-
skerðing, stundum heyrnarskerð-
ing. Þeir eru háðir aðstandendum
um aðstoð og finnst þeir vera til
byrði. Aðstandendur hafa áhyggj-
ur enda vita þeir af líðan og
ástandi sinna nánustu. Lífsgæði
þessara einstaklinga eru að engu
orðin og sjálfstæði og sjálfræði
eru fyrir þá byrði en ekki rétt-
indi.
Við sem vinnum með öldruðum
sem hafa orðið fyrir færniskerð-
ingu, félagsráðgjafar á sjúkra-
stofnunum og hjá félagsþjónust-
unum, vitum af þessum hópi.
Skylda okkar og siðfræði býður
okkur að láta þá sem stjórna úr-
ræðunum vita af honum einnig.
Hér er um að ræða venjulegt
fólk, aldrað fólk sem horfist í
augu við þverrandi getu, vanmátt,
einmanaleika og dauðleika. Þetta
fólk er óttaslegið og er í þörf fyr-
ir betra utanumhald og persónu-
legra samband en þjónustan veit-
ir eins og hún er skipulögð nú. Sú
þjónusta sem nú fæst er í formi
stuttra innlita til ákveðinna við-
fangsefna og sé hún orðin mikil
fer heimilið að minna á braut-
arstöð þar sem einhver er stöð-
ugt að koma og fara en enginn
staldrar við. Úr þessu væri ef til
vill hægt að bæta fyrir suma með
persónulegri samskiptum og
meiri viðveru, að veittur væri
meiri tími og gjarna væri til stað-
ar af hálfu kerfisins einn sér-
stakur einstaklingur sem hægt
væri að leita til.
Það myndi þó tæpasta breyta
því að ákveðinn hópur aldraðra
einstaklinga þarf á stofnunar-
vistun að halda til að líða vel þó
þeir gætu verið heima ef ein-
göngu væri litið til beinna lík-
amlegra þarfa. Sú stofnun mætti
gjarna svara kröfum tímans um
sjálfstæði og sjálfræði en þó
mega þær kröfur ekki koma í veg
fyrir það nána samband og um-
hyggju sem fólk á síðustu stigum
lífs síns er svo sárlega í þörf fyr-
ir.
» Þetta fólk er ótta-
slegið og er í þörf
fyrir betra utanum-
hald og persónulegra
samband en þjón-
ustan veitir eins og
hún er skipulögð nú.
Höfundur er félagsráðgjafi á öldr-
unarsviði LSH.
HINGAÐ kom breskur kaup-
maður í síðustu viku, Mister
Green (framborið grín), í boði að-
alskuldara gjaldþrota banka.
Ekki nóg með að Mister Green
kæmi í boði skuldarans, heldur
samferða skuldaranum, í hans
eigin þotu. Það er nú gott að
skuldarar missi ekki einkaþot-
urnar sínar, hvernig ættu þeir
annars að komast á milli svæða og
landa og hirða upp dótið sitt sem
þeir hafa komið fyrir.
Mister Green var afar grínak-
tugur og mælti: „Ég mun kaupa
eignir skuldarans á 5%.“ „Þetta
er ekki grín hjá Mister Green,“
sagði skuldarinn. „Þetta er al-
vöruboð!“
Undarlegt má heita, að veð ís-
lensku bankanna í landi bresku
krúnunnar nái aðeins til 5%
skuldanna. Var Baugur í alvör-
unni að kaupa drasl – breskt
drasl? Og eigum við, sem hér bú-
um og lifum og ætlum okkur að
gera áfram, að greiða draslið
tvisvar? Breskt drasl?
Birna Þórðardóttir
Var einhver
að grínast?
Höfundur er blaðamaður.
BRÉF TIL BLAÐSINS
Í DAG, fyrsta vetrardag, býð-
ur Reykjavíkurborg íbúum upp
á fjölbreytta fjölskyldudagskrá
um alla borg. Tilefnið er einfalt.
Veturinn er að ganga í garð og
sjaldan hefur verið mikilvægara
að hvetja fólk til góðra sam-
verustunda og fjölskyldur til að
njóta dagsins. Af þessu tilefni
sameinaðist borgarráð Reykja-
víkur um að í dag skyldu dyr
hinna fjölmörgu stofnana borg-
arinnar, sem bjóða fjöl-
skyldutengda skemmtun, standa
öllum opnar án endurgjalds.
Metnaðarfullt starfsfólk Reykja-
víkurborgar tók svo að sér að
undirbúa fyrsta flokks fjöl-
skyldudagskrá vítt og breitt um
borgina, þar sem sérstök
áhersla er lögð á börnin í borg-
inni. Dagskráin hefur verið
kynnt undir yfirskriftinni Ger-
um okkur dagamun og má nálg-
ast nákvæmar upplýsingar um
hana á heimasíðu Reykjavík-
urborgar. Það er ekki á hverjum
degi sem hægt er að fara ókeyp-
is í sundlaugarnar; heimsækja
fjölmörg söfn borgarinnar sem
bjóða sérstaka dagskrá í tilefni
dagsins; fara á skauta; sigla út í
Viðey; njóta Fjölskyldu- og hús-
dýragarðsins; skoða Hellisheið-
arvirkjun og margt, margt
fleira. Ég hvet Reykvíkinga til
að nýta þetta tækifæri og njóta
vel þessa góða fjölskyldudags í
Reykjavík.
Hanna Birna Kristjánsdóttir
Góður fjölskyldu-
dagur í Reykjavík
Höfundur er borgarstjóri
í Reykjavík.
SUMT fólk hefur meiri fjárráð en
annað fólk. Hugsum okkur skala sem
er frá 1 og upp í 300.000. Þar efst
tróna þeir sem mest völd og peninga
hafa, þeir hafa farið að reglum kapít-
alismans og sigrað í kapphlaupi auð-
hyggjunnar og útrásarinnar.
En nú er ekkert gaman lengur,
þetta kerfi er hætt að virka, það er
að hrynja. Dyggðin að kaupa hlut í
fyrirtæki er orðin að heimsku, nú sjá
allir eftir að hafa lagt peninga í fyr-
irtæki sem eru farin á hausinn. En
vegna þess að allt er að fara svona
illa þá þarf fólk að finna sökudólga.
Þetta var sem sagt ekki vitlausu pen-
ingakerfi að kenna heldur einhverju
fólki sem framdi þann glæp að láta
fólk tapa hlutafé sínu.
Sem sé nú lítur fólk ekki upp til
sigurvegara auðhyggjunnar heldur
niður til þeirra og vill refsa þeim; já,
hverjir eru sökudólgarnir? Eru það 3
valdamestu mennirnir eða eru það
30, 300, 3000, 30000 eða 300.000,
semsagt öll þjóðin?
Þessu má líkja við það að regl-
urnar í fótbolta séu réttlátar en leik-
mennirnir óréttlátir vegna þess að
úrslitin voru óhagstæð og ein-
hverjum leikmanni ber að refsa.
Var ekki allt þetta ríka fólk að
gera það sem það taldi rétt og gott
eða var það að reyna að skemma
þetta kerfi sem veitti því alla þessa
velgengni?
Á að refsa fólki sem telur sig vera
að gera góða hluti eða á að breyta
leikreglunum?
MAGNÚS MAGNÚSSON,
heimspekingur.
Hefnd
Frá Magnúsi Magnússyni