Sjómannablaðið Víkingur - 01.09.1960, Síða 9

Flotmagn ijávarclV ra
Hæfileiki sjávardýra til þess á5 fljóta þykir sjálfsag«ur, en tii þess
aS sökkva ekki verða þau annað hvort aS halda sér uppi á sundi,
eða vera sköpuð með sérstökum líffærum, sem til þess eru gerð
að halda þeim á floti.
Margir fiskar verða að vera
á stöðugu sundi, til þess að
sökkva ekki. Vöðvar þeirra og
bein eru þéttari í sér en sjórinn
og leita niður að botni. Augljóst
er að hæfileikinn til að fljóta
fyrirhafnarlaust er til mikils
hagræðis fyrir dýr sem hafast
við í sjónum. Þess vegna eru
margir fiskar með sundmaga,
sem veitir þeim hæfilegt flot-
magn, eða meðal þéttleika sem
er jafn þéttleika sjávarins og
leysir þá undan því erfiði að vera
á stöðugu sundi. Tvær kolkrabba-
tegundir hafa þróað með sér
mjög frábrugðin flotlíffæri. Þessi
sjávardýr urðu langt á undan
manninum með að tileinka sér
aðferðir kafbátsmanna og kúlu-
kafara. Annað þessara dýra, bak-
beinskrabbinn (cuttlefish), hef-
ur beina stjóm á flotmagni sínu,
en hitt dýrið, djúpkrabbinn
(chrauchid squid), getur hafst
við á miklu dýpi.
Sundmaginn, sem er algeng-
asta flotlíffærið er takmarkaður
í vissum grundvallaratriðum.
Venjulega er hann um 5 nrósent
af fyrirferð fisksins. Hið létta
£as blöðrunnar vegur á móti
þyngd beina og vöðva, þannig að
meðalþéttleiki fisksins verður
jafn þéttleika sjávarins eða því
sem næst. Þegar fiskurinn svnd-
m niður á við í siónum vex þrýst-
ingurinn um eina loftþvngrd á
hverjum 33 fetum sem hann
dýpkar á sér, ein loftþyngd er
um 15 pund á ferþumlung. Hver
slík þrýstingsaukning hefur í för
nieð sér minnkaða fyrirferð gass-
’ns í sundmaganum samkvæmt
iögmáli Boyle’s; ef fiskur fer frá
vfirborði niður á 66 feta dýpi
há minnkar fyrirferð sundmag-
ans um einn þriðja. Brevting á
fyrirferð sundmagans hefur í för
^eð sér breytingu á meðalþétt-
ieika fisksins og flotmagni. Fisk-
víkingur
ur sem liggur algerlega kyrr á
vissu dýpi kann að vera gæddur
mátulegu flotmagni þar, en jafn-
vel örlítil breyting á jafnvægi
verður til þess að ýta honum upp
eða niður með stöðugt vaxandi
eða minnkandi flotmagni. Fyrstu
vísindamönnum á þessu sviði
virtist þetta fyrirkomulag svo
óraunhæft að þeir töldu að fisk-
urinn hlyti að hafa fyrirferð
sundmagans undir beinni vöðva-
stjórn, að hann gæti dregið hann
saman á uppleið en þanið hann
út á niðurleið. Árið 1876 sýndi
franski lífeðlisfræðingurinn Ar-
mand Moreau fram á að fiskur-
inn getur ekki stjórnað sund-
maganum með vöðvunum.
Kolkrabbi djúpanna, HELIOCRAUCHIA
PFEFFERI, lónar, snýr hausnum niður.
Hann flýtur á Iíkamsvökva, sem er léttari
í sér en sjór. Fyrirferð vökvans er tveir
þriðju lilutar af fyrirferð kolkrabhans.
Neðan við Iáréttu fellingnna er hausinn
og annað augað. Hægra megin og neðan
við augað er bunga, í henni er dragon
(skiphom), sem er hreyfitæki. Kolkrabb-
inn gengur fyrir sjógusum.
Moreau uppgötvaði að fiskur-
inn getur breytt gasmagni sund-
magans og þannig haldið fyrir-
ferð hans við. Hann bætir við
gasið á niðurleið og minnkar það
á uppleið. En það tekur langan
tíma, jafnvel daga að koma sund-
maganum í samt lag eftir að
þrýstingsbreyting hefur átt sér
stað. Fiskurinn er þannig í sí-
felldu jafnvægisleysi og vegur á
móti þrýstingsbreytingum með
því að synda.
Flestir fiskar þola einhverja
breytingu á þrýstingi frá sjón-
um, sem þeir synda í, en ekki
má sú breyting verða of mikil.
Ef fiskur er t. d. skyndilega
dreginn upp frá 125 feta dýpi
þá drepst hann. Þegar þrýsting-
urinn minnkar margfalt, víkkar
sundmaginn snögglega og þreng-
ir að líffærum fisksins og rífur
bau. Þess vegna koma lýsa,
þorskur og fleiri fiskar næstum
alltaf dauðir upp í botnvörpu.
Þegar þrýstingur utan frá er
jafn og stöðugur þá getur sund-
maginn látið í té ákaflega mik-
inn innri gasþrýsting. Frá kaf-
arakúlum hafa fiskar sést lóna
og synda í makindum eins og
gullfiskar í búri þó dýpið væri
6.500 fet, en þá er þrýstingur-
inn 3000 pund á ferþumlung.
Fiskar hafa veiðst á 15000 feta
dýpi þar sem sundmagar þeirra
hafa orðið að standast 7000
punda þrýsting á ferþumlung:
frá sjónum.
Árið 1803 rannsakaði franski
eðlisfræðingurinn Jean-Baptiste
Biot fyi'stur manna gasið í sund-
maganum nákvæmlega. Forvitni
hans vaknaði þegar hann var á
rannsóknarferð um Miðjarðar-
hafið og sá að fiskar, sem snögg-
lega voru halaðir upp af miklu
dýpi voru útþandir af gasi oc
með sundmagann standandi út úr
kjaftinum. Hann setti sundmaga-
gas og vatnsefni á þar til gert
rannsóknarglas, hagaði síðan
rannsókninni eins og venja er til
þegar um gas er að ræða. Snögg-
lega varð sprenging sem eyði-
lagði glasið. Biot lét sér strax
skiljast að sundmagagasið myndi
217