Sjómannablaðið Víkingur - 01.09.1960, Blaðsíða 12

ekki eins þéttir í sér eins og þeir
sem héldu sig við botninn. Sund-
urlimun leiddi í ljós að þéttleika-
munur dýranna var vegna mis-
munandi þéttleika bakbeinanna
og að hinn breytilegi þéttleiki
þeirra fór eftir fyrirferð gass-
ins og vökvans sem í þeim var.
1 þungum kolkrabba gat þéttleiki
beinsins verið allt að því 0,7 og
fyrirferð vökvainnihaldsins um
30 prósent, í fljó.tandi dýri gat
þéttleiki beinsins verið um 0,5
og fyrirferð vökvainnihaldsins
10 prósent.
Viðbrögð vel nærðra kolkrabba
bentu til þess að þeir gátu verið
fljótir að breyta þéttleika sín-
um. í mikilli birtu grófu þeir sig
niður í mölina í botni búrsins.
Þegar fór að skyggja komu þeir
upp og syntu þar til fór að birta.
Við vógum dýrin aftur og skipt-
um snögglega um Ijós og myrk-
ur, í Ijós kom að þéttleiki þeirra
breydtist um allt að 1 prósent á
fáum klukkustundum.
Kolkrabbinn notar þannig bak-
bein sitt eins og kafbátsforingi
notar fleytihólf kafbátsins. Þegar
kafbáturinn fer í kaf eru hólfin
fyllt af sjó. Þegar hann kemur
úr kafi er sjónum blásið út úr
hólfunum með þrýstilofti. Hlið-
stæður útbúnaður kolkrabbans
verður að standast strangar þol-
raunir. í sjónum hjá Plymouth
á Englandi hefst kolkrabbinn að-
allega við á 100 til 200 feta dýpi
og talið er að hann fari stundum
niður á 600 fet. Dýrið verður því
venjulega að standast 8 loft-
þyngda þrýsting, en stundum allt
að 20 loftþyngda þrýsting. Dæl-
an sem tæmir bakbeinið verður
að vera fær um að dæla vatni
inn og út úr beininu upp við yfir-
borð sjávar, en einnig verður hún
að vega á móti auknum þrýsting
á meira dýpi. Þar sem saman-
þjappað loft hentar vel til slíkra
verka í kafbátum og jafnvel líka
í sundmögum fiskanna, þá héld-
um við fyrst að þetta væri svona
líka í bakbeini kolkrabbans.
Brátt komumst við að bví að
tilgáta okkar var röng. Við tók-
um bakbein úr kolkröbbum sem
Vökvafyllt bakbein lyftir undir kolkrabb-
ann CUTTLEFISII. Það er léttara í sér en
sjór. Efsta teikningin sýnir bakbeniið ofan
frá, í miðjunni er langskurðarteikning:
svart sýnir bakvöðvann. Örvamar sýna
leið gusunnar sem kolkrabbinn knýr sig
leið gusunnar sem kolkrabbinn knýr sig
mcð um sjóinn. Neðst er teikning af smá-
hluta af beininu. Þar sést himna neðan á
því. Ilún dælir sjónum úr beinvökvanum
(svart) inn í blóðið.
nýbúið var að hala upp af 230
feta dýpi, settum þau í vatn og
stungum þau út með nálum, við
bjuggumst við að sjá loftbólur
frá útstreymi gatanna. Þess í
stað urðum við þess vísari að
vatn rann óðfluga inn í þau. Aug-
Ijóslega var gasið í bakbeinun-
um ekki undir þrýstingi. Svo
fjarri var það 8 loftþyngda
þrýstingi eins og við höfðum
haldið, að þrýstingur 0,8 loft-
þyngda reyndist nær sanni. Enn-
fremur komumst við að því að
gasþrýstingur minnkar þegar
kolkrabbinn dælir vatni út úr
bakbeininu. Greinilegt er að gas-
ið tæmir ekki vatnið út úr bein-
inu. Gasið, sem er mestmegnis
köfnunarefni virðist ekki leika
neitt ákveðið hlutverk í virkjun
bakbeinsins. Þangað virðist það
koma af því það streymir þar
inn á svæði sem annað afl hefur
undirbúið.
Við töldum gegnflæðiafl vera
að verki, því gegnflæði er algengt
fyrirbrigði í líffærastarfsemi.
Næsta skref okkar var að ná í
sýnishorn af vökva úr virku bak-
beini. Við náðum í bakbein úr
dýri sem nýkomið var úr sjón-
um, settum það ofan í glæolíu í
lokuðu íláti. Þegar við minnk-
uðum þrýstinginn í ílátinu draup
vökvi úr neðra borði beinsins að
aftan. Rannsókn sýndi, að vökv-
inn inniheldur minna af söltum
<m blóð dýrsins.
Munurinn á saltinnihaldinu er
nægur til að mynda gegnflæðiafl
sem getur vegið á móti þrýst-
ingi sjávar. Þar sem vökvinn kom
aðeins frá afturparti beinsins að
neðan var sjáanlegt að hin gul-
leita himna sem þakti þann hluta
beinsins var virk í gegnflæði-
starfinu.
Rannsóknir með smásjá stað-
festu þetta. Himnan er blóðrík
og alsett pokum þétt við beinið,
smá gangar tengja pokana við
æðar himnunnar og myndar þetta
sérstakt frárennsliskerfi. Þetta
fyrirkomulag gerir himnunni
sýnilega fært að dæla söltum úr
vökva beinsins inn í blóðið, en
þar með rennur vökvi úr bein-
inu og sameinast blóðrásinni.
Saltdælan getur þannig aukið
eða minnkað gegnflæðisþrýsting-
inn milli blóðsins og vökvans í
beininu eftir utanað þrýstingi
frá sjónum í það og það skiptið
og getur haldið vökva frá því
að komast inn í beinið, jafnvel
þó þrýstingur sé mikill utan frá,
þar sem dýrið er statt. Það get-
ur ekki verndað beinið fyrir of-
urþunga sjávarins. En beinið
sjálft þolir samþjöppun. Bein,
sem gerðar voru tilraunir á gaf
sig ekki fyrr en á það var lagð-
ur þrýstingur sem var meiri en
sá hámarksþrýstingur, sem dýr-
ið verður að þola þar sein það
hefst við.
Bakbein kolkrabbans er sjálf-
stillandi flotmagnstæki af hug-
220
VIKINGUK