Náttúrufræðingurinn - 1962, Blaðsíða 51

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
41
IV. Uppruni kúlnanna.
Það mun flestra álit, að tertíera blágrýtismyndunin, sem er aðal-
bergmyndunin á Norðvesturlandi og á Austurlandi, hafi náð yfir
landið allt, en síðan sigið um miðbikið, þar sem nú er hið yngra
jarðeldasvæði. Þess hefur jafnvel verið getið til, að sigdældin um
þvert landið hafi um skeið skipt því í tvær eyjar. En hvað sem
um það skal segja, þá er hitt víst, að sjór hefur legið yfir allmiklu
af þeim berggrunni, sem núverandi Mýrdalsfjöll hafa hlaðizt ofan
á. Það sýna sjóskeljarnar í þeim. Trúlegast þykir mér, að sjávar-
setið, sem skeljarnar (og kúlurnar) eru ættaðar úr, liggi ofan á
basaltmynduninni en undir móbergsmynduninni, og skal það rök-
stutt síðar. Ekki verður að svo stöddu neitt um það sagt, hversu
víðáttumikið þetta setlag er. Mér hefur hingað til ekki tekizt að
finna brot úr því nema á tveimur stöðum, svo að öruggt sé, þ. e.
í Skammadalskömbum og nágrenni þeirra í Mið-Mýrdal og í Núp-
um í Höfðabrekkuheiði. En auk þess hef ég fundið nokkra líkingu
við þessar minjar í Pétursey í Út-Mýrdal.
Brotin úr þessu djúptgrafna setbergi, sem eru á dreif um mó-
bergið, kom okkur Jóhannesi Áskelssyni saman um að kalla „kúlur“,
enda þótt fæstar af þeim séu kúlulaga. Margar hafa slétta fleti og
jafnvel skörp horn, og sannar það, að setið hefur verið orðið að
föstu bergi, áður en það brotnaði upp.
Flestar kúlumar eru eingöngu úr setbergi, en á stöku svæðum
er mikið af öðrum, sem hafa utan um sig skurn iir dökku basalti.
Sú skurn er eflaust storknuð úr þeirri bergkviku, sem bar kúlurn-
ar upp úr djúpinu í sprengigosinu, og getur hún því ekki talizt
hluti af xenólítnum.
Skurnlausu kúlurnar eru flestar úr sandsteini, en sumar úr leir-
steinavölubergi, og eru völurnar, sem finnast í hvorri tveggja gerð-
inni, úr dökku basalti. í mörgum þessara kúlna finnast skeljar eða
skeljabrot.
Þær kúlur, sem hafa basaltskurn, eru einkum algengar í Skamma-
dalskömbum, þar sem ég hef rannsakað nokkuð hundruð þeirra
undanfarin ár. Þær eiu margvíslegar að gerð hið innra. í sumum
er kjarninn úr sams konar sandsteini og skurnlausu kúlurnar og
jafnvel með skeljabrotum. Aðrar liafa kjarna úr blöðróttu basalti,
og eru bæði blöðrurnar og eins bilið (ef nokkurt er) milli kjarna