Náttúrufræðingurinn - 1963, Blaðsíða 9

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
3
Gróðurbreytingar um landnámsöld.
Við landnám hafa skógarmörk ef til vill staðið lægra en á mesta
hlýviðrisskeiði lurkatímabilsins. Er hægt að gera sér nokkra grein
fyrir því, hvar þessi skógarmörk hafa legið, með því að rekja þær
skógarleifar, sem enn þá eru til í landinu. Á Kjalarsvæðinu eru
efstu skógarmörk við Karlsdrátt og í Fróðárdal norðan Hvítár-
vatns í um 600 m hæð yfir sjó, en við Þjórsá eru birkihríslur í
Gljúfurleit í um 400 m hæð yfir sjó (Steindórsson 1944). Eins má
marka þetta nokkuð af örnefnum, sem benda til skógar, þótt nú
hafi öllum skógi verið eytt af því landi. Til dæmis heita Fitja-
skógar upp með Þjórsá neðan Gljúfurleitar, þótt enginn sé þar
nú skógur lengur. Eins gætu lurkalög og kolagrafir gefið bendingar
um þessi efstu skógarmörk á landnámsöld.
Af þessum og öðrum heimildum sést, að hæstu skógarmörk hafa
sennilega legið í 500—600 metra hæð sunnan jökla (Bjarnason
1944). Við komu mannsins til landsins taka þessi skógarsvæði brátt
að eyðast og jarðvegur að blása upp.
Á öllu helzta hálendi fyiir ofan birkiskógarmörk hefur verið
víðir, grasa- og hálfgrasagróður, nema þá helzt á Tungnaáröræfum.
Hefur jökullinn horfið seinna af því svæði, en við hafa tekið
mikil hraun- og vikurgos.
Nokkrar líkur má leiða að því, hve gróðurhula og jarðvegsmynd-
un á Kili hefur verið mikil, með því að athuga veðrun stórgrýtis,
sem getur að líta, dreift um allt svæðið. Á öllum hærri hæðum,
sem eru í og yfir 600 m yfir sjó, eru þessir steinar mjög morknir
ofan frá að rótum og þétt vaxnir skófum, en þegar neðar dregur
á Kjalarsvæðið, niður undir Tjarnheiðina, er stórgrýti aðeins
morkið í toppinn og klætt skófum og mosa, en í um 50—60 cm
hæð frá jörðu er moldarlitur á sléttu og lítt veðruðu yfirborði
þessara steina. Bendir þetta bæði til þess, að þar hafi jarðvegur
hlíft steinunum hið neðra og moldarrenningur varnað því, að
skófir næðu að festast á þeim.
Kjalhraun, sem runnið hefur einhvern tíma á þessu skeiði, hefur
hulizt talsverðum gróðri, en sá gróður hefur einnig blásið upp
að nokkru. Má ætla, að þetta hafi gerzt á síðustu öldum og jafn-
vel eftir að Reynistaðabræður reyndu að fara með rekstur um
hraunið. Eftir hrakfarir þeirra er talið, að gamli Kjalarvegurinn
hafi lagzt af. Mætti ímynda sér, að ástæðan hafi verið sú, að hraun-