Náttúrufræðingurinn - 1996, Blaðsíða 33

grýtið. Seinni hlutinn segir frá ísaldar-
menjum og landmótun, stefnum fjarða
o.fl. Helland taldi að undir suðurströnd
íslands væru firðir, sem nú hefðu fyllst
upp af jökulaur og hlaupframburði. Hér
segir Helland einnig frá dýptarmælingum
sinum á sniði þvert yfir Lagarfljót við
Hallormsstað. Reyndist það stöðuvatn ná
langt niður fyrir sjávarmál, og taldi hann
þetta enn benda til mikils rofs af völdum
jökla.
Ekki gerði Helland endasleppt við
Island með þessu. Hann sat í nefnd sem
stóð fyrir fjársöfnun í Noregi handa
Islendingum vegna harðindanna árið 1882
(Helland 1882d) og söfnuðust alls 16
þúsund krónur (sjá bréf til Þorvaldar Thor-
oddsens, dags. 26. júní 1883). Hann þýddi
ágripið af Lýsingu íslands eftir Þorvald
(Helland 1883c) og útvegaði honum nýtt
tjald til ferðalaga. Þá ritaði Helland þrjár
blaðagreinar um ryk sem féll í Noregi
veturinn 1883 (Helland 1883b). Hann taldi
víst að þar færi aska úr eldgosi sem stóð
yfir í Vatnajökli, en ekki voru fræðimenn
allir sammála um það.
Þorvaldur Thoroddsen benti Amund
Helland á handrit Sveins Pálssonar um
jarðfræði, sem legið höfðu á söfnum í
Kaupmannahöfn frá því um aldamótin, og
lét Helland afrita þau með aðstoð Gustavs
Storms. Mikinn hluta þeirra birti hann síð-
an með stuttunr formála (Helland 1881-
1884). Þetta eru „Tillæg til Beskrivelserne
over den Volcan der brændte i Skaptafells
Syssel Aar 1783“ og „Forspg til en phys-
isk, geographisk og historisk Beskrivelse
over de islandske Is-Biærge 11-III“. Hell-
and segir þar að þótt lýsingar Sveins séu
vissulega komnar til ára sinna séu þær enn
nýjasta nýtt á áhugaverðum sviðum sem
enginn annar náttúrufræðingur hafi sinnt.
Enn skrifar Helland (1884) viðamikla
grein um berg- og jarðfræði Islands, þar
sem hann lýsir fyrst þunnsneiðum sínum
af bergsýnum og ræðir síðan um eðli
eldvirkninnar hér og einstakra gosa. Margt
er þar skarplega ályktað, til dæmis um
stefnur gossprungna og tengsl milli gosa,
og gagnrýnir hann ýmislegt í greinum Th.
Kjerulfs um þessi efni. Þá ræðir Helland
um gjár og um jarðhitann, meðal annars
um efnaferli í hverum og laugum. Að síð-
ustu er stutt lýsing á silfurbergsnámunni
við Helgustaði, sem hann skoðaði.
Helland var greinilega hrifinn af íslandi,
og kallar það á einum stað „de geologiske
vidunderes 0“. Skrif hans um Island hafa
eflaust aukið áhuga á jarðfræði landsins á
Norðurlöndum, og einnig er líklegt að
rannsóknir Hellands hér hafi haft áhrif á
ályktanir úr öðrum rannsóknum hans
síðar. Þau rit hans sem fjalla að mestu um
Island eru öll á dönsku, svo að innihald
þeirra tók nokkurn tíma að verða kunnugl
meðal jarðfræðinga sunnar í Evrópu eða
vestan hafs. Sjá umræðu í grein 0yens
(1916, bls. 44-45 og víðar) sem m.a.
bendir á að lýsingar Hellands á söndum
íslands hafi haft verulega þýðingu til
skilnings manna á ísaldarseti í Þýskalandi.
■ JAMES GEIKIE OG
AMUND HELLAND
James Geikie var lengi prófessor í jarð-
fræði í Edinborg og sérfræðingur í ísaldar-
menjum. Geikie (1877) vitnar til rann-
sókna Amunds Hellands (1876) á jöklum
og landmótun í Noregi og Grænlandi, en
niðurstöður þeirra rannsókna birtust einnig
um líkt leyti í hinu þekkta tímariti
jarðfræðifélagsins í Lundúnum (Helland
1877). Þeir Amund Helland og Geikie
kynntust svo 1879 eða fyrr og unnu samati
við rannsóknir á jarðfræði og landmótun í
Færeyjum það sumar. Meðal annars fundu
þeir (Helland 1879b, 1880; Geikie 1882)
að á ísöldinni höfðu Færeyjar haft sinn
eigin jökulskjöld. Geikie hafði greinilega
mikið álit á Helland og vitnar oft til hans
sem „my friend“ í frásögnum af þessum
rannsóknum. I bók um ísaldartímann
(Geikie 1881, bls. 567) spáir hann því að
ísland niuni einnig reynast hafa haft sér-
stakan jökulskjöld á fsöld og telur að
plöntur hafi borist hingað frá Evrópu eftir
ísöldina um landbrú. James Geikie kom
svo til íslands sumarið 1881, og verður frá
31