Náttúrufræðingurinn - 1996, Blaðsíða 7

kallaðar deplur og bera depluheiti og
plöntur af ættkvíslinni Spiraea eru kall-
aðar kvistir og bera kvistanöfn. Alþýðu-
nöfn taka hins vegar ekki tillit til þessa.
Því höfum við í íslensku flórunni plöntur
af rósaætt sem bera fífils- eða sóleyjarheiti
eins og fjalldalafífill og holtasóley. Þetta
er dálítið villandi l'yrir þá sem vilja kunna
skil á plöntum og læra nöfn þeirra.
í fáeinum gömlum ritum má finna
íslensk nöfn á fléttum sem ekki lifa lengur
í mæltu máli. Þessi nöfn er sjálfsagt að
endurvekja og nýta ef hægt er í
nafngiftum. Bæði Eggert Ólafsson og
Björn Halldórsson í Sauðlauksdal hafa birt
nöfn sem lifðu meðal alþýðu manna á
þeim tíma sem þeir voru uppi. Stundum
má sjá af lýsingum þeirra hvaða fléttur
þeir eiga við. Þeir nota in.a. nafnið
mókróka og kræðu um ákveðnar fléttu-
tegundir. Þess vegna hef ég kosið að nota
þessi nöfn, króka og kræður, yfir þessar
sömu fléttur og aðrar með svipað vaxtar-
lag.
■ KRÓKAR
Krókar er hér notað yfir fléttur af ætt-
kvíslinni Cladina (hreindýramosi) og fá-
einar tegundir af ættkvíslinni Cladonia
sem hafa svipað vaxtarlag. Þetta eru runn-
fléttur með sívalar greinar sem eru holar
að innan og þéttgreinóttar í toppinn.
Flestar tegundir af ættkvíslinni Cladonia
(alls um 40 tegundir á íslandi) hafa annað
vaxtarlag, eru sívalar og enda með bikar
eða í oddi (bikarfléttur).
Þekktastar fléttur af flokki króka eru
svokallaður hreindýramosi. Sá hreindýra-
mosi sem er mest áberandi í Skandinavíu
og vex þar í þéttum breiðum í skógar-
botnum tilheyrir tegundinni Cladina
stellaris, sem nefna mætti eðalkróka á
íslensku. Þeir eru al' einhverjum ástæðum
alls ekki til á íslandi þótt þeir séu aðalfæða
hreindýranna í Lapplandi og finnist einnig
á Grænlandi. í Skandinavíu hal'a eðal-
krókar lengi verið útflutningsvara suður
tii Evrópu, m.a. Þýskalands þar sem
fléttan er notuð til skreytinga í blóm-
kransa. Þessi tegund hreindýramosa er
miklu marg- og þéttgreindari en íslenski
hreindýramosinn.
H REIN DÝRAKRÓ KAR
Cladina arbuscula
Hreindýrakrókar (2. mynd) eru ljósgul-
hvítir á lit, 4-10 cm á hæð, marggreindir
ofantil. Greinendarnir eru dökkir í bláend-
ann, sem oft er niðursveigður. Greinarnar
eru með víðu miðholi. Oft má greina
dökka, grænleita, upphleypta bletti utan á
greinunum og eru það svæði þar sem
grænþörungar eru undir.
Nafnið hreindýrakrókar er nýnefni, og
hefur þessi tegund ásamt nokkrum öðrum
að jafnaði gengið undir nafninu hreindýra-
mosi, bæði í rituðu og mæltu máli. Engin
ástæða er til að amast við notkun þessa
gamla nafns, enda rótgróið í málinu. Þó
verður að hafa það hugfast að plantan er
ekki mosi, eins og nafnið gæti gefið til
kynna, heldur flétta. Einnig er nauðsynlegt
að þessi planta fái tegundarheiti á ís-
lensku. svo hægt sé að aðgreina hana frá
öðrum tegundum sem einnig ganga undir
nafninu hreindýramosi. Hugmyndin að
hinu nýja nafni er fengin frá nafninu mó-
krókar, sem er gamalt íslenskt alþýðuheiti
á fléttu með svipuðu vaxtarlagi og hrein-
dýrakrókar.
Hreindýrakrókar eru algengir um allt
land og vaxa mest á þúfum upp til heiða en
eru einnig á láglendi. Víða er það mikið af
þeim að þúfurnar fá hvítleitan blæ af í'létt-
unum. Tvær deilitegundir eru hér af hrein-
dýrakrókum, sem aðgreinast á því að ann-
ar inniheldur fumarprotocetrarsýru, sem
gerir þá ramma á bragðið, en hinn vantar
þessa sýru. Sá síðarnefndi hefur af sumum
verið talin sjálfstæð tegund undir nafninu
Cladina mitis.
Um hreindýramosann segir Björn Hall-
dórsson í bókinni Grasnytjum: „Þegar
hann er soðinn í lím eða kvoðu, er hann
góð lækning brjóstveikum mönnum“; „þá
er hann líka gott fæði hverjum manni, sé
hann vel saxaður, og eitthvað létt kornmeti
með honum brúkað“.
5