Náttúrufræðingurinn - 1985, Qupperneq 35

Tæknileg bakteríufræði
í síðasta hefti Náttúrufræðingsins,
53. árg., bls. 148, birtist grein um orð-
in baktería og gerill, þar sem ég, er
þessar línur skrifa, er grunaður um að
vera höfundur að orðinu gerill. Ég er
sammála greinarhöfundi, Jakobi K.
Kristjánssyni lífefnafræðingi, að sjálf-
sagt sé að nota orðið baktería í ís-
lensku, en ekki í staðinn fyrir orðið
gerill, heldur í víðari merkingu. Enda
þótt ég felli mig mjög vel við orðið
gerill, ætla ég samt ekki að gangast við
faðerni þess. Höfundur orðsins mun
vera Gísli Guðmundsson gerlafræðing-
ur (1884-1928), sem fyrstur íslend-
inga var kenndur við þessa fræðigrein.
Gísli Guðmundsson var deildar-
stjóri á Rannsóknastofnun landsins í
Reykjavík, en þeirri stofnun stjórnaði
hann jafnframt sjálfur árin 1916—21.
Gerladeildinni stjórnaði Gísli til ævi-
loka, og átti hann frumkvæðið að
nokkrum fyrirtækjum í matvælaiðn-
aði, í greinum eins og gosdrykkjagerð,
ölgerð og smjörlíkisgerð. Auk þess var
hann ráðgjafi í öllum aðalgreinum
mjólkuriðnaðarins.
Fyrsta bók Gísla var þó ekki á sviði
iðnaðar, héldur bar hún nafnið: „Leið-
arvísir í sóttkveikjurannsókn“, og kom
hún út árið 1912. Þarna gerði Gísli
greinarmun á gerlum og sóttkveikjum,
sent hvor tveggja tilheyra flokknunt
Bacteria. íslenska orðið baktería notar
hann annars ekki.
Aðalrit Gísla Guðmundssonar var
„Mjólkurfræði“, 1. og 2. hefti, alls
310 bls., sem komu út árin 1918 og
1921. Er þetta öndvegisrit í þessari
fræðigrein á íslensku og hefur að
geyma mikinn sögulegan fróðleik. Var
þetta ómetanleg kennslubók í mjólk-
urmeðferð og mjólkuriðnaði á 3. og 4.
áratug aldarinnar og ntun sú bók hafa
fest orðið gerill í málinu. Gerður er í
bókinni greinarmunur á gerlum annars
vegar, s.s. súrgerlum, rotnunargerlum
og ristilgerlum, og hins vegar sótt-
kveikjum, s.s berklasóttkveikjum,
taugaveikisóttkveikjum og miltis-
brunasóttkveikjum. Pá er í annan stað
getið um gersveppi, þ.e. sveppi
(Fungi), sem valda gerjun, eins ölger,
vínger og brauðger.
Gersveppir (Saccharomyces) eru
blaðgrænulausir einfrumungar, eins og
bakteríurnar, en þeir hafa frumu-
kjarna. Bakteríurnar hafa aftur á móti
ekki kjarna, heldur er erfðaefni þeirra
dreift um alla frumuna, þær eru
dreifkjörnungar eins og Jakob nefnir
svo, en gersveppir heilkjörnungar.
Þess skal getið, að blágrænu þörung-
arnir (Cyanophycea) eru líka dreif-
kjörnungar.
Ég tel ekki sennilegt að orðin gerill,
gerlafræði og gerlafræðingur hverfi úr
málinu, enda ekki ástæða til, séu þau
aðeins notuð á tæknilegum sviðum.
Fara þau þar miklu betur heldur en
t.d. tæknileg bakteríufræði.
Sigurður Pétursson
gerlafrœðingur.
Náttúrufræöingurinn 55(1), bls. 29, 1985
29