Samvinnan - 01.09.1950, Qupperneq 8

Umræður um reksturskerfi þjóðfélagsins
LEIFUR BJARNASON: Reksturs-
formin hafa löngum verið ofarlega
á baugi, þegar rœtt hefur verið um
efnahagsskipulag þjóðfélagsins og
umbœtur á því. Menn hafa gjarnan
spurt sjálfa sig og aðra: Er hugsan-
legt, að höfuðágallar núverandi
efnahagsskipulags eigi að einhverju
leyti rætur sinar að rekja til þess
rekstursforms, er mest ber á i þjóð-
félaginu? Er einkareksturinn heppi-
legasta rekstursformið? Hefur sam-
vinnureksturinn kosti fram yfir
einkareksturinn og rikisrekstunnn?
Eða: Er rikisreksturinn æskilegasta
rekstursform ið?
Menn greinir á um svörin við
þessum spurningum eins og svo
margt annað. Sumir telja samvinnu-
reksturinn heppilegastan, aðrir nk-
isreksturinn, þeir þriðju einkarekst-
urinn, en flestir munu þeir hérlcnd-
is, sem telja, að öll þessi reksturs-
form geti þróazt og dafnað hvert
við hliðina á öðru, i samkeppiii
hvort við annað, og þannig notið
sin bezt.
Hér i útvarpssal eru nú staiidir
þrir frœðimenn, prófessorarmr Ol-
afur Björnsson, Ólafur Jóhannes-
son og Gylfi Þ. Gislason. Þeir œlla
nú að svara, hver frá sínu sjónar-
miði, örfáum spurningum um þessi
þrjú rekstursform. Að sjálfsögðu
getur ekki orðið um ítarlega grein-
argerð af þeirra hálfu að rceða, í
þessum stutta þcetti, né heldur
nokkurn samanburð, en nokkur
atriði verða dregin fram, sem mcettu
verða hlustendum til umhugsunar.
*-------------------------------**—f
Einn liður í útvarpsdagskrá
samvinnumanna 10. septembeí
s. 1. var samtal Leifs Bjamasonar,
framkvæmdastjóra, við prófessor-
ana Gylfa Þ. Gíslason, Ólaf
Björnsson og Ólaf Jóhannesson.
Vegna fjölda áskorana birtir
Samvinnan samtalið í heild sinni
hér í blaðinu.
+-----------—----------------------+
Þrír prófessorar rœðast við
RÍKISREKSTURINN
Hér er þá fyrst kominn prófessor Gylíi
Þ. Gíslason. — Hver teljið þér ein-
kenni ríkisreksturs?
G. Þ. G.: Ríkisrekstur er eins og orð-
ið bendir til fólginn í því, að ríkis-
valdið eða einhver opinber aðili
annast rekstur fyrirtækja. Orðið
þjóðnýting er hins vegar oft notað
í dálítið annarri merkingu. Ef ríkis-
valdið tekur rekstur heillar at-
vinnugreinar í sínar hendur, er hún
sögð þjóðnýtt. Samkvæmt þessu
getur því verið um ríkisrekstur að
ræða í atvinnugrein, þótt hún sé
ekki þjóðnýtt. Síldariðnaðurinn ís-
lenzki er t. d. ekki þjóðnýttur, en
þar er um að ræða ríkisrekstur,
nefnilega rekstur Síldarverksmiðja
ríkisins.
L. BJ.: Teljið þér heppilegt að þjóð-
nýta allan atvinnurekstur?
G. Þ. G.: Nei; mér vitanlega heldur
enginn því fram, að bókstaflega
allur rekstur væri bezt korninn í
höndum einstaklinga. Fylgjendur
þjóðnýtingar telja heldur alls ekki,
að þjóðnýta eigi allan atvinnurekst-
ur, og samvinnumenn gera sér vafa-
laust ljóst, að því fer fjarri, að til
greina komi að reka öll fyrirtæki
með samvinnusniði. Spurningin,
sem menn greinir á um, hvað þetta
snertir er, hversu mikill- og hvaða
hluti hagkerfisins eigi að vera í
höndum hins opinbera, einstakl-
inga eða samvinnufélaga. Annars
er grundvallarágreiningurinn í
efnahagsmálunum ekki aðeins um
þetta, heldur engu síður um hitt,
hvort láta eigi stjórnendur hinna
einstöku fyrirtækja sjálfráða um
allar ákvarðanir um framleiðslu og
verðlag — það er skipulag hinna
frjálsu viðskipta eða hvort ríkis-
valdið eigi að tryggja sér úrslitaá-
hrif á framleiðslu og verðlag — það
hefur verið nefnt áætlunarbúskap-
ur.
L. BJ.: Hver er í sem stytztu máli
skoðun yðar á þessum málum?
G. Þ. G.: Grundvallarvandamál efna-
hagslífsins er tvíþætt. Annars vegar
er það fólgið í því, hvernig tryggja
eigi sem mesta framleiðslu og hins
vegar, hvernig afrakstrinum, þ. e.
þjóðartekjunum, verði skipt sem
réttlátast. Ef allur rekstur væri í
höndum einkafyrirtækja og sam-
vinnufélaga og ríkisvaldið hefði
engin afskipti af atvinnulífinu önn-
ur en þau, að halda þar upþi lögum
og reglu, tel eg mestar líkur á, að
um atvinnuleysi yrði að ræða, lífs-
kjörin yrðu ekki eins góð og unnt
væri, og tekjuskiptingin yrði rang-
lát, bæði vegna atvinnuleysisins og
þess, að menn gætu hagnazt á ein-
okun og ýrniss konar sérstöðu. Mér
virðist reynslan í þeim löndum, þar
sem leitast er við að hafa ríkisaf-
skipti sem minnst, svo sem í Banda-
ríkjunum, Vestur-Þýzkalandi, Bel-
gíu, Frakklandi og Ítalíu, yfirleitt
hafa staðfest þá skoðun, að torvelt
sé að útrýma atvinnuleysi í slíku
hagkerfi og tekjuskipting verður
þar mjög ójöfn. Eg er í hópi þeirra,
sem telja, að hið opinbera eigi að
hafa skilyrði til heildarstjórnar á
framleiðslunni og þá fyrst og fremst
fjárfestingunni, þar eð eg tel að
öðrum kosti mjög hætt við, að fram-
leiðslan verði ekki eins mikil og
unnt er, fyrst og fremst vegna at-
vinnuleysis, en um leið yrði tekju-
skiptingin ranglát. Eg er jafnframt
í hópi þeirra, sem álíta, að þjóðnýta
beri kjarna efnahagsstarfseminnar,
því að ríkisvaldið hefði þá betri skil-
yrði til hinnar nauðsynlegu yfir-
stjórnar á atvinnulífinu, það yrði
auðveldara að tryggja hagkvæman
rekstur stærstu fyrirtækjanna og
með því móti einu yrði hægt að
koma í veg fyrir einokunargróða.
L. BJ.: En teljið þér ekki ástæðu til
að óttast, að í kjölfar slíks muni
sigla óheilbrigð skriffinnska?
G. Þ. G.: Það er hverju orði sannara,
að skriffinnska og hvers konar of-
stjórn er hvimleið og getur orðið
mikið þjóðfélagsmein. Eg álít að i
þeirri stefnu, sem eg var að lýsa,
8