Samvinnan - 01.09.1950, Blaðsíða 9

felist ekki, að ríkisvaldið þurfi eða
eigi að leiða menir hvert fótmál eða
vera með nefið ofan í hvers manns
kyrnu. Það eru sjúkdómseinkenni,
þegar ríkisvaldið telur sér slíkt
nauðsynlegt, og sá sjúkdómur get-
ur verið bæði efnahagslegs og
stjórnmálalegs eðlis. Þrátt fyrir þau
ríkisafskipti og þá þjóðnýtingu, sem
eg álít nauðsynlega til þess að
tryggja öllum arðbæra atvinnu og
réttláta skiptingu þjóðarteknanna,
tel eg eiga að vera nóg svigrúm í
atvinnulífinu fyrir heilbrigðan
einkarekstur og samvinnurekstur,
svo að bæði dugnaður og atorka,
sem og forsjálni og félagshyggja
fengju að njóta sín og láta svo gott
af sér leiða sem unnt er.
L. BJ.: Og hvernig teljið þér þessar
kenningar samrýmast lýðræðishug-
sjóninni?
G. Þ. G.: Eg álít þær samrýmast henni
prýðilega. Annars mundi eg ekki
fylgja þeim. Markmið allra ráðstaf-
ana í þjóðfélagsmálum á að vera að
gera manninn sem frjálsastan, óháð-
astan, því að þá er líklegast að hann
verði hamingjusamur. Andlegt
frelsi og lýðræði í stjórnmálum er
ekki nóg, þótt hvort tveggja sé
geysimikils virði og raunar ómiss-
andi. Ef vofa atvinnuleysis stendur
við dyr manns, er hann ekki frjáls
og öruggur, eins og sá, sem telur sig
bera minna úr býtum en réttmætt
væri, álítur sig ekki óháðan. Sú
stefna, sem telur sig leitast við að
tryggja öllum sem arðbærasta at-
vinnu og sem réttlátasta tekjuskipt-
ingu, getur ekki verið í ósamræmi
við lýðræðishugsjónina, heldur hlýt-
ur þvert á móti að efla hana.
L. BJ.: Þakka yður fyrir. — Prófessor
Gylfi dlitur þannig, að ríkisvaldið
verði að hafa veruleg afskipti af at-
vinnulifinu til þess að tryggja sem
mesta framleiðslu og sanngjarna
arðskifitingu, en hann álitur jafn-
framt, að einkarekstur og samvinnu-
rekstur hafi gagnlegu hlutverki að
gegna d ýmsum sviðum.
Hér er þd kominn prófessor Ólaf-
ur Björnsson.
EINKAREKSTURINN
L. BJ.: Hver teljið þér helztu ein-
kenni einkarekstursins?
ÓL. BJ.: Með einkarekstri á eg við
það, að atvinnufyrirtækin séu rekin
af einstaklingum og frjálsum félags-
samtökum þeirra á gi'undvelli eign-
arréttar þessarra aðila á fyrirtækjun-
um, og taki eigendur ákvarðanir
um það, hvernig þau séu hagnýtt,
en leiðarstjarna þeirra í því efni er
verðmyndunin á markaðinum.
L. BJ.: Og teljið þér, að einkarekst-
urinn sé æskilegur frá sjónarmiði
lýðræðishugsjónarinnar og til þess
fallinn að fullnægja kröfunum um
jöfnuð og velmegun?
ÓL. BJ.: Skoðun mín er sú, að einka-
reksturinn sé ekki eingöngu æski-
legur frá sjónarmiði lýðræðishug-
sjónarinnar, lieldur beinlínis skil-
yrði þess, að hægt sé að tala um
lýðræði. Þar sem öll framleiðslu-
tæki eru þjóðnýtt, þar er allt vald í
efnahagsmálum í liöndum þeirra,
sem fara með hið pólitízka vald
hverju sinni. Hver einstaklingur
verður þá algerlega háður stjórnar-
völdunum um lífsafkomu sína og
atvinnu, því að þau eru eini at-
vinnurekandinn. Það ætti að segja
sig sjálft, að í slíku skipulagi er
engin aðstaða til frjálsrar gagnrýni
á hendur yfirvöldunum, en slík að-
staða er að mínu áliti undirstaða
þess, að lýðræðisleg mannréttindi
geti orðið annað og rneira en nafn-
ið tómt. Enda sýnir reynslan, að
þar sem algerri þjóðnýtingu hefur
verið komið á, þar er líka algert ein-
ræði á sviði stjórnmála.
L. BJ .: Prófessor Gylfi Gíslason benti
á það, að í þeim löndum, þar sem
einkarekstur væri víðtækastur, væri
skipting þjóðarteknanna mjög ó-
jöfn.
ÓL. BJ.:Eg hygg, að að því leyti, sem
þetta kann að vera rétt, þá sé það
ekki afleiðing einokunarfyrirkomu-
lagsins, heldur óheppilegar íhlut-
anir ríkisvaldsins um efnahagsmál,
sem orðið hefur til þess að skapa
ákveðnum aðilum einokunarstöðu
í skjóli hafta, tollverndar o. s. frv.
Með skynsamlegum ráðstöfunum í
skattamálum, verzlunarmálum o. s.
frv. sé eg ekkert því til fyrirstöðu,
að tekjuskiptingin geti ekki orðið
sæmilega jöfn í þjóðfélagi, þar sem
einkarekstur ríkir. Eg tel og að
þjóðnýtingin sé síður en svo trygg-
ing fyrir jafnri tekjuskiptingu, því
að þar sem nrenn njóta ekki frelsis,
þar ríkir heldur ekki jöfnuður.
L. BJ.: En teljið þér þá, að slíkt skipu-
lag geti tryggt velmegun og fram-
farir?
ÓL. BJ.: Já, eg tel að aðeins í slíku
skipulagi geti orðið um velmegun
og framfarir að ræða. Séreignarrétt-
urinn er undirstaða athafnafrelsis
einstaklinga, en slíkt athafnafrelsi
hefur ávallt verið veigamesta drif-
fjöður nýjunga og framfara. Að
leggja allt atvinnulíf undir hið
þunga skrifstofubákn ríkisvaldsins,
boðar hins vegar, að mínu áliti, að-
eins framtaksleysi og stöðvun.
L. BJ.: Þakka yður fyrir. — Prófessor
Ólafur Björnsson álítur m. ö. o.
að einkareksturinn og athafnafrelsi
tryggi bezt lýðrœði og almenna vel-
megun.
SAMVINNUREKSTURINN
L. BJ.: Þá er hér kominn að síðustu
prófessor Ólafur Jóhannesson. —
Hver teljið þér helztu einkenni
samvinnurekstursins?
ÓL. JÓH.: Megineinkenni samvinnu-
reksturs, eru að jafnaði talin fjögur.
Hafa þau verið nefnd samvinnuein-
kenni. Þessi alþjóðlegu samvinnu-
einkenni hafa verið viðurkennd í
íslenzkri löggjöf um samvinnufélög.
Megineinkenni þessi eru: Að fé-
lagið sé opið öllum, sem fullnægja
ákveðnum skilyrðum, þ. e. aðgang-
ur að félaginu á að vera frjáls, að
allir félagsmenn hafi jafna íhlut-
un um stjórn og starfsemi félagsins,
án tillits til inneigna í félaginu eða
viðskipta við það, þ. e. hver félags-
maður skal hafa eitt og aðeins eitt
atkvæði, að tekjuafgangi, sem verða
kann af starfsemi félagsins sé út-
hlutað til félagsmanna eftir við-
skiptamagni þeirra eða þátttöku í
félagsstarfinu, en eigi eftir eignum
þeirra í félaginu og að vöxtum af
inneignum í félaginu er sett ákveð-
ið hámark. —
L. BI.: Viljið þér skýra nokkuð nánar
hvað í þessum einkennum felst?
ÓL. JÓH.: í því, að aðgangur á að
vera öllum þeim frjáls, sem full-
nægja ákveðnum skilyrðum, felst
það, að þau skilyrði mega ekki
vera þannig, að þau geri mönn-
um misjafnlega erfitt fyrir að kom-
9