Samvinnan - 01.03.1955, Blaðsíða 7

Myndin er frá Akureyri. A miðri myndinni er verzl. Edinborg. Til hægri viö hana er litið hús. ÞaÖ er
visirinn aÖ Kaupfélagi EyfirÖinga. Þarna hóf Hallgrimur Kristitisson starfsferil sinti og innleiddi hið
nýja skipulag 1906.
þessu máli. Það varð áhugamál hans
að efla til starfa efnilega menn, hvar
sem hann sá þá í fylkingu samlanda
sinna. Með ritgerðum sínum og
stjórnmálaforystu hafði Jón vakið
liðsmennina.
Frumvarpið um verzlunar-
frelsi afgreitt.
Það var vel, að Jón fór ekki of geyst
af stað knúinn eldmóði hugsjónanna.
Danskir kaupmenn urðu gramir við
og hugðust hnekkja Jóni með ritling-
um og síðar málsókn, en Jón léði ekki
fangstaðar á sér af röksemdaskorti.
Kom viðleitni þeirra fyrir ekki.
Bænarskrá um verzlunarfrelsi var
svo afgreidd í einu hljóði á Alþingi
1853. Yfirleitt voru danskir kaup-
inenn æfir móti verzlunarfrelsi. Hafa
þeir sjálfsagt hræðzt efnahagslegt
sjálfstæði Islendinga og að þeir yrðu
þá sjálfum sér nógir um verzlunina.
Sáu þó sumir, að ekki varð móti
spyrnt.
Eftir mikið þóf var frumvarpið loks
afgr. í einu hljóði frá þjóðþinginu. Jón
Sigurðsson lét sér þessi málalok lynda,
þótt fráleit væri aðferð stjórnarinnar
að ganga framhjá Alþingi, en leggja
málið fyrir þing annars lands. Engum
var sigurinn fremur að þakka en Jóni
Sigurðssyni. Séra Hannes Stephensen
og fleiri mætir menn heima fyrir
höfðu og verið málinu þarfir. Menn
kunnu vel að meta viðleitni Jóns, og
fór hér fram fjársöfnun til sæmdar-
gjafar honum.
Upphaf samvinnustefn-
unnar á Islandi.
Þá er komið að þeim þætti sögunn-
ar, hvað áunnizt hefur að verzlunar-
frelsinu fengnu. Engin stórbreyting
varð fyrst í stað. I gömlu einokunar-
húsunum drottnuðu „faktorar“ fyrir
danska kaupmenn, eins og áður. Þjóð-
in var örmagna af fátækt og átti
hvergi aðgang að fjármagni. Orðugt
var fyrir íslenzka menn að stofna og
reka verzlun hér.
Upphaf Samvinnustefnunnar á ís-
landi boðaði tímamót. Nokkrir vel
menntaðir bændur tóku að hagnýta
sér stefnu þá í verzlunarmálum, sem
hófst með samtökum vefaranna í
Rochdale á Englandi árið 1844. Verð-
ur hér einkum rætt um þátt sam-
vinnumanna í viðreisninni.
Jón Sigurðsson birti áhrifamiklar
ritgerðir í Nýjum Félagsritum urn
verzlunarmál og stóð í bréfasambandi
við fjölda forystumanna hér. „Að
hafa samtök“, var ráð Jóns Sigurðs-
sonar. Fyrir bein eða óbein áhrif frá
honum hófust menn handa um sam-
tök. í Háls- og Ljósavatnshreppum í
Þingeyjarsýslu var stofnað félag árið
1844. Var það fyrir atbeina séra Þor-
steins Pálssonar á Hálsi. Félagið logn-
aðist út af, þegar Þorsteinn féll frá.
Á nokkrum stöðum á landinu voru
gerðar líkar tilraunir, en ekkert
þeirra samtaka varð langlíft.
Verúunarsamtök bcenda
og þáttur Tryggva Gunn-
arssonar.
Hin stórfelldu verzlunarsamtök
bænda laust fyrir 1870 höfðu miklu
meiri þýðingu. Voru það tveir bænda-
höfðingjar og samherjar Jóns Sigurðs-
sonar í félagsmálum, sem að þeim
stóðu. Tryggvi Gunnarsson stýrði
Gránufélaginu, en áhrifasvæði þess
náði yfir þrjár sýslur norðanlands.
Hitt félagið hefur verið nefnt Borð-
eyrarfélag og stýrði því Pétur Eggerz.
Áhrifasvæði þess voru Húnavatns-
sýslur og allt suður á Akranes.
Þróun þessara félaga var hliðstæð.
Bæði Tryggvi og Pétur voru úrræða-
miklir og vel menntaðir skörungar.
Bæði félögin voru að formi til hluta-
félög, en störfuðu sem samvinnufélög.
Þau þurftu að berjast við veltufjár-
leysi og andstöðu erlendra andstæð-
inga, sem höfðu mikið fjármagn að
baki. Samgönguleysi, fátækt og
reynsluleysi manna urðu báðum fé-
lögunum fjötur um fót.
Mönnum óx kjarkur við fram-
kvæmdir Tryggva Gunnarssonar. Þar
kom einn úr hópi dalabændanna,
stýrði félagi, sem náði yfir fimm sýsl-
ur, leigði skip handa félaginu, keypti
nauðsynjar handa félagsmönnum er-
lendis og seldi afurðir þeirra. Sá galli
var á báðum þessum félögum, að þau
náðu yfir of stórt svæði. Forstjórarn-
ir gátu ekki haft eftirlit með verzlun-
arframkvæmdum á öllu svæðinu eins
og sakir stóðu.
Hvert harðindaárið rak nú annað
og bændur gátu ekki borgað skuldir
sínar. Félögin þoldu ekki þessi áföll
og leystust upp.
Eigi að síður höfðu félögin orkað
miklu. Menn höfðu fundið muninn á
erlendri og íslenzkri verzlun. Saga fé-
laganna sannaði, að íslenzka bænda-
stéttin gat komið á fót þjóðarverzlun
þeirri, sem Skúla fógeta hafði dreymt
um.
Tryggvi Gunnarsson varð braut-
ryðjandi á mörgum sviðum. Hann
kenndi Norðlendingum að verka salt-
7