Samvinnan - 01.03.1955, Blaðsíða 8

fisk fyrir Suðurlandamarkað. Hann
kenndi útvegsmönnum að gufubræða
lýsi og kom á margs konar vöruvönd-
un.
F-yrstu kau'pfélögin stofnuð.
Kaupfélag Þingeyinga var stofnað
veturinn 1881—82. Það er elzt slíkra
fyrirtækja á landi hér. Stofnun þess
markar tímamót í verzlunarsögu
landsmanna. A næstu árum voru
stofnsett kaupfélög víða um landið,
eftir fordæmi Þingeyinganna. Því for-
dæmi fylgdu íslenzkir samvinnumenn
næsta aldarfjórðung. Félagsmenn
gerðu fyrirfram ýtarlega áætlun um
vöruþörf og afhentu deildarstjóra.
Hann kom pöntuninni á framfæri við
kaupfélagsstjórnina, sem lagði pant-
anirnar saman og pantaði samkvæmt
því vöruforða frá útlöndum. Á móti
lofuðu menn tilteknu magni af inn-
lendum afurðum. Allar hugsanlegar
skorður voru reistar gegn skuldasöfn-
un og samábyrgð innleidd í félögun-
urn.
Það er mikill misskilningur, sem oft
hefur heyrzt, að forgöngumenn þess-
ara samtaka hafi verið blásnauðir
vesalingar. Því var öfugt farið. For-
ystumennirnir voru allir efnahagslega
sjálfstæðir og margir gildir bændur.
Leiðir það af sjálfu sér, að bláfátækir
og umkomulitlir menn hefðu aldrei
getað komið á fót og starfrækt ára-
tugum saman öflugasta viðskiptafyr-
irtækið, sem þjóðin hefur eignazt.
Að undanteknum þeim séra Bene-
dikt Kristjánssyni, Páli Briem og
Skúla Thoroddsen voru forgöngu-
menn samtakanna allir bændur.
Bændastéttin átti fjölmarga vel
menntaða forystuinenn í hvers kon-
ar umbótamálum um þessar mundir.
Brautryðjendurnir í Þingeyjarsýslu
komu sér upp ágætu félagsmálabóka-
safni undir forystu Benedikts Jóns-
sonar á Auðnum. Víðtæk kynni af
umbótahreyfingum og menningu í
öðrum löndum gerði frumherjunum
kleift að koma á fót gegnhugsuðu
skipulagi í viðskiptamálum, sem
tryggði viðskiptamönnum sannvirði.
Ski-pulag Hailgríms Kristinssonar.
Árið 1906 tók Hallgrímur Kristins-
son upp nýtt skipulag að enskri fyr-
irmynd í Kaupfélagi Eyfirðinga. Það
skipulag var síðan tekið upp í öllum
kaupfélögum landsins. Sökum þess,
að ýmsar aðstæður höfðu breytzt,
hentaði það nú betur. Tekið var upp
dagverð kaupmanna og opin búð, en
tekjuafgangi skilað aftur í hlutfalli
við viðskipti. Skipulag frumherjanna
hentaði aftur á móti betur eins og á
stóð á þeim tíma.
Á fyrstu árum kaupfélaganna og
þar til Hallgrímur Kristinsson byrj-
aði að kaupa og selja vörur félaganna,
var aðalumboðsmaður þeirra erlendis
L. Zöllner í Newcastle. Reyndist
Zöllner mjög vel í þeim viðskiptum.
Seldi hann og keypti vörur fyrir félög-
in og útvegaði þeim aðgang að er-
lendu fjármagni, meðan þau höfðu
ekki sjálf eigið veltufé.
Þegar ljós var árangurinn af bar-
áttunni við smásalana, var enn óleyst
heildsöluvandamálið. Zöllner var að
vísu góður, en ekki til frambúðar.
Stofnun Sambands fyrir
kaupfélögin.
Árið 1895 mynduðu nokkrir sam-
vinnubændur undir forystu Péturs
Jónssonar á Gautlöndum fyrra Sam-
bandið. Farið var af stað með útgáfu
á tímariti um samvinnumál. I því
birtust vakningargreinar um sam-
vinnumálefni og margvíslegur fróð-
leikur eftir ýmsa merkismenn. En
fyrra Sambandið féll niður. Sam-
vinnumenn létu þó ekki hugfallast.
Átökin við heildsalana voru undirbú-
in með nýrri Sambandsstofnun árið
1901. Markmiðið var að greiða fyrir
útflutningi sauðfjár. Næsti áfangi var
stofnfundur Sambandsins að Yztafelli
árið eftir.
Bankar, símasamband
og skipastóll.
Lánsfjárvandamálið var leyst að
nokkru leyti með stofnun Lands-
banka Islands árið 1885. Ekki nægði
það samt til þess að gera stórbreyt-
ingu á íslenzkum verzlunarháttum á
skömmum tíma. Stofnun Islands-
banka árið 1902 hafði hér miklu meiri
þýðingu. Islandsbanki var hlutabanki
og hlutaféð að mestu erlent. Fékk
bankinn um hríð nær því einkarétt til
seðlaútgáfu og stóran hluta af sparifé
landsmanna. I skjóli þessa erlenda
fjármagns og með aukinni umsetmngu
og gróða, sem fylgdi auknum sjávar-
útvegi, varð til á fáum árum fjölmenn
íslenzk verzlunarstétt. Stórkostlega
þýðingu hafði hér, að árið 1906 var
lagður ritsími yfir Atlantzhafið og
símkerfið innanlands aukið og bætt.
Islenzk verzlunarstétt átti marga
ágæta fulltrúa á þessum árum, sem
brutu upp á ýmsum nýjungum. Má
þar nefna Þorlák Johnson kaupmann
í Reykjavík, sem fyrstur manna tók
upp gluggasýningar, átti hugmynd að
ýmsum smekklegum nýjungum. Ás-
geir Sigurðsson, sem rak verzlunina
Edinborg, tók fyrstur manna upp
staðgreiðslu.
Jafnframt aukinni verzlun fóru
siglingar vaxandi. Eftir aldamótin
gætti hér þriggja skipaeigenda, sem
höfðu skip í förum. Það voru Thor E.
Tulinius, Sameinaða danska gufu-
Islendingar eiga nú vel menntaða verzlunarstétt og rúmgóðar búðir, þar sem vörunum er komiö
fyrir af smekkvisi.
8