Samvinnan - 01.09.1975, Blaðsíða 5

Það liggur ljóst fyrir, að í því
stjórnleysi, sem rikt hefur fram
undir það siðasta á þróun
byggðar í landinu, hefði farið
miklum mun verr, ef samvinnu-
hreyfingarinnar hefði ekki
notið við, og er þetta vægilega
til orða tekið.
Hver landshluti hefur átt
sína gullöld eða gullaldir.
Þessum uppgangstímabilum
hefur venjulega fylgt tekju-
aukning og verulegur vöxtur
á ýmsum sviðum. Auðvitaö
hafa kaupfélögin notið góðs af
slíkum uppgangstimum og tek-
ið þátt í vextinum. En að
miklu leyti hafa einkafyrirtæki
staðið fyrir þeim athöfnum,
sem einkennt hafa þessi vaxt-
artímabil. Ég hef þegar nefnt
dæmi um slík tímabil á Vest-
.fjörðum og Austurlandi þegar
á 19. og 20. öld og dæmin eru
mörg frá Norðurlandi frá þess-
ari öld.
Þessi einkafyrirtæki hafa
stundum verið fyrirtæki heima-
manna og í öðrum tilvikum
útibú frá fyrirtækjum utan
landshlutans. Ekki vil ég lasta
þessa uppbyggingu einkafjár-
magnsins, síður en svo. Hún
hefur verið dýrmætt afl í þró-
un okkar þjóðfélags, eins og ég
hef þegar lýst. En þessar gull-
aldir einstakra landshluta hafa
ævinlega byggst á tímabundn-
um uppgripum, sem hefur tekið
fyrir eftir misjafnlega langan
tíma, og þá hefur fylgt i kjöl-
farið samdráttur í atvinnulifi,
venjulega þannig að einkafyr-
irtæki hafa dregið úr rekstri
sínum og jafnvel hætt eða flutt
burt. Eftir hefur kaupfélagið
staðið, stundum eitt fyrir-
tækja, þar sem áður var líf og
fjör. Hefur þá komið í hlut þess
að bjarga því sem bjargað
varð. Á síðustu áratugum hefur
oft tekizt samstarf kaupfélags
og sveitastjórnar, en það sam-
starf er merkilegur þáttur út
af fyrir sig. í þessu kemur
vitaskuld fram sá reginmunur
sem er á samvinnufélagi og
öðrum félögum, hvað löggjöf
snertir og í skipulagslegri upp-
byggingu og viðhorfum. Kaup-
félögin eru í eðli sínu samtök
almennings á ákveðnu félags-
svæði, sem venjulega er land-
fræðilega afmarkað viðskipta-
og þjónustusvæði. Er svæða-
skipting kaupfélaganna á
margan hátt mun eðlilegri en
hin forna sýsluskipan, svo sem
í Borgarfirði og Eyjafirði.
Vitaskuld hefur starfsemi
kaupfélaganna ekki snúizt
eingöngu um að bjarga því
sem bjargað varS. Sem samtök
fólksins á hverjum stað hafa
þau tekið virkan þátt í marg-
víslegri uppbyggingu. Þjónust-
una við landbúnaðinn ætla ég
ekki að fjalla um, það dæmi er
öllum ljóst. En kaupfélögin
hafa tekið þátt í flestu því, sem
til heilla hefur horft í viðkom-
andi byggðarlagi, og það ekki
fyrst og fremst með tilliti til