Samvinnan - 01.09.1975, Blaðsíða 8

STARFSEMI
SAMVINNU-
FÉLAGA
HEFUR RÁÐIÐ
ÚRSLITUM
áþekkt menningarlegt og póli-
tískt mikilvægi, sem halda
hvorri annarri í jafnvægi. Ef
vandamál kemur upp í einu
héraði verður það ekki, eins
og í Frakklandi, að þjóðar-
vandamáli“.
Þetta er talin höfuðástæðan
fyrir hinu góða jafnvægi sem
ríkir i vestur-þýzku samfélagi,
þetta landfræðilega jafnrétti.
Hve ólíkt er þetta ekki íslandi?
Gamla tveggja skauta skipu-
lagið um Skálholt og Hóla
tryggði sams konar jafnvægi.
Fjögurra bæja skipulag alda-
mótanna gerði það einnig. En
einnar borgar skipulagið elur
á misrétti í þjóðfélaginu, sem
er ekki síður alvarlegt en mis-
rétti á milli stétta, á milli ríkra
og fátækra. Jafnvægi í byggð
landsins er forsenda friðar og
samræmis í þjóðfélaginu. Að
mínu viti felast öll önnur fé-
lagsleg rök fyrir jafnvægi í
byggð landsins í þessu, og tí-
unda ég það ekki frekar.
Efnahagslegu rökin eru einn-
ig mjög einföld. Hin klassíska
röksemd um nýtingu allra auð-
linda lands og sjávar er enn í
fullu gildi. Auk þess má benda
á, að íbúafjöldi höfuðborgar-
svæðisins er að fara fram úr
hagkvæmnimörkum. Nýlega
voru kynntar hugmyndir um
nýja borg inni á Gufunesi.
Þegar hefjast þarf handa við
byggingu hennar er höfuðborg-
in komin fram úr hagkvæmni-
mörkunum. Eins þegar gerð
umferðarmannvirkjanna miklu
á horni Miklubrautar og
Kringlumýrarbrautar hefst. Á
sama tíma eru allir bæir í öðr-
um landshlutum undir hag-
kvæmnimörkum. Þetta þýðir
einungis, að rekstrarkostnaður
höfuðborgarinnar á hvern ein-
stakling vex með hverjum sem
við bætist, en minnkar í öðrum
bæjum. Og að síðustu skulum
við velta fyrir okkur hvað
kosta mundi að flytja alla
Vestfirðinga suður. íbúar Vest-
fjarða voru 1973, 9983 sem svar-
ar 2377 meðalfjölskyldum.
Blokkaríbúðirnar einar mundu
kosta yfir 13 milljarða. Ég veit
ekki hvers virði aðrir fasta-
fjármunir en íbúðir Vestfirð-
inga eru, en varla er það undir
tvöföldu verðmæti íbúðanna.
Heildarkostnaður við flutning-
inn er þá varla undir 40 millj-
örðum. Og þá spyr ég, hve
miklu má kosta til árlega að
fyrirbyggja þetta þjóðarólán?
Víxilvextir af 40 milljörðum
eru 6,4 milljarðar á ári.
• ÞRÓUNARMARKMIÐ
Skipulagning byggðar á fs-
landi er einn þýðingarmesti
þáttur opinberrar stjórnsýslu
á næstu árum, og til þessara
mála er nauðsynlegt að verja
verulegum hluta af stjórnsýslu-
þreki ríkisins. í slíku starfi
hlýtur ríkisvaldið að setja sér
markmið til að stefna að, og
skiptir miklu máli að slíkt
markmið sé í senn stórhuga
og raunsætt. Ég vil leggja á-
herzlu á það, sem ég hef reynt
að benda á, að þeir fjármunir,
sem varið er á skynsamlegan
hátt til þess að tryggja hag-
kvæma byggðaþróun eru ekki
viðbótarkostnaður fyrir þjóð-
félagið heldur frekar hið gagn-
stæða, þeir eiga að lækka
rekstrarkostnað þjóðfélagsins
sem heildar.
Markmiðssetning í þessum
málum hlýtur að miðast við
þau tvö atriði, sem ég hef
nefnt, að stuðla að félagslegu
jafnvægi á milli landshluta
annars vegar og að draga úr
rekstrarkostnaði þjóðfélags-
heildarinnar hins vegar.
Stjórnvöld hljóta að ganga út
frá áframhaldandi þéttbýlis-
þróun, en jafnframt hljóta þau
að stefna að því, að sú þróun
stuðli að framgangi höfuð-
markmiðanna tveggja og að
hún fari í öllum landshlutum
þannig að jafnvægi á milli
landshlutanna batni. Einfald-
ast er að setja það markmið
fram, að það fólk, sem vitað er
að þurfi að velja sér annan að-
setursstað en sina uppeldissveit
flytji til þéttbýlisstaðar innan
síns héraðs eða innan síns
landshluta. Þetta er þó ekki
að öllu leyti raunhæft. Verulegt
streymi fólks er ævinlega á
milli landshluta. Menntun
fólks er misjöfn, og vegna
menntunar er óhj ákvæmilegt
að talsverður hluti fólks flytji
úr hinum strjálli byggðum til
stærstu þéttbýlisstaðanna. Á
hinn bóginn er alltaf talsverð-
ur straumur fólks frá stærstu
þéttbýlisstöðum til strjálli
byggða, þó sá straumur hafi
hingað til oftast verið mun
minni en hinn. Eini landshlut-
inn utan Reykjaness, sem hef-
ur innan sinna marka þéttbýl-
isstað, sem boðið getur upp á
úrval atvinnu í nokkrum sam-
jöfnuði við höfuðborgina er
Norðurland. Hinir landshlut-
arnir hljóta þvi að missa veru-
legan hluta þess fólks sem afl-
að hefur sér mestrar skóla-
menntunar. Ef fólksfjöldi
Vesturlands, Suðurlands, Vest-
fjarða og Austurlands á að
vaxa í samræmi við vöxt þjóð-
arinnar verða þessir landshlut-
ar að fá til sín fólk t. d. frá
Reykjanessvæðinu í stað þess
menntafólks, sem flytur þang-
að.
Ég ætla ekki að setja hér
fram ákveðna hugmynd um
markmið byggðaþróunarað-
gerða, þessi markmiðssetning
verður að byggjast á rannsókn-
um á því hvað sé raunhæft og
mögulegt.
• AÐGERÐIR TIL ÁHRIFA
Á BYGGÐAÞRÓUN
Því miður er engin töfrafor-
múla til um hvernig hafa megi
áhrif á þróun byggðar. En við
vitum að þetta er hægt, því við
höfum um það mörg dæmi frá
öðrum löndum, þar sem rekin
hefur verið áhrifamikil byggða-
stefna, og einnig vitum við það
vegna eigin reynslu, því að
ýmsar aðgerðir íslenzkra
stjórnvalda og annarra til á-
hrifa á byggðaþróun hérlendis
hafa heppnazt. Það sem gera
þarf í stuttu máli sagt er að
skapa forsendur fyrir því, að
fólk vilji búa á þeim stöðum
þar sem stjórnvöld óska eftir
að það búi.
Áhrifamesti aðilinn er ríkis-
valdið. Ég held að okkur sé ö!l-
um Ijóst, að það ætlunarverk
ríkisins að hafa áhrif á búsetu
í landinu er flókið og viðamik-
ið. Þvi hlýtur það að vera
grundvallaratriði að rikið reki
öfluga stjórnsýslustarfsemi á
þessu sviði, að fyrir ríkið starfi
einhvers konar stjórnsýslu-
deild sem vinni að stefnumót-
un og framkvæmd stefnu ríkis-
ins á þessu sviði. Þetta verk-
efni, hefur enn ekki hlotið við-
urkenningu sem sjálfstætt
stjórnsýsluverkefni jafnrétt-
hátt öðrum. Það er ennþá með
öðrum verkefnum í stjórnar-
deild, áætlanadeild Fram-
kvæmdastofnunarinnar.
Það er verkefni þessarar
deildar að tryggja að almenn-
ar fjárveitingar ríkisins gangi
ekki gegn þeim markmiðum,
sem sett hafa verið um þróun
byggðar. En auk þess þarf sér-
stakt fjármagn að vera til reiðu
til að nota til þess að verja til
sérstakra aðgerða.
Svo á að heita, að slíkt fjár-
magn sé nú fyrir hendi í hin-
um eflda Byggðasjóði. í ljós
mun koma hvort þetta fjár-
magn sé nægilegt eða ekki.
Nytsamt hjálpartæki þeirra
sem við stjórnsýslu á sviði
byggðamála fást, er gerð á-
ætlana um alhliða uppbygg-
ingu ákveðinna landshluta. En
slíkar áætlanir eru hjálpar-
tæki en ekki höfuðatriði, eins
og margir virðast álíta. Hér er
fyrst og fremst um dynamisk
stjórnsýsluverkefni að ræða,
og því mega byggðaáætlanir
ekki vera of þunglamalegar.
Sveitarstjórnirnar og samtök
þeirra eru aðili sem haft getur
veruleg áhrif á gang þessara
mála. Tilkoma landshlutasam-
taka sveitarfélaga sem sóknar-
aðila á ríkisvaldið og samræm-
ingaraðila fyrir aðildarsveitar-
félögin og önnur öfl í lands-
hlutunum, hefur þegar haft
mikil áhrif. Landshlutasam-
tökin geta auðveldað mjög
starf stjórnardeildar ríkisins
sem um mál þessi fjallar að
því tilskyldu að náið samstarf
takist á milli þessara aðila, svo
sem reyndar hefur gerzt nú
þegar.
Eigendur og umráðamenn
atvinnutækja eru þriðji aðil-
inn sem haft getur og hefur
haft mikil áhrif á þróun byggð-
ar i landinu. í öðrum löndum
hefur verið gert mikið til þess
að laða einkafjármagn til
þeirra landsvæða sem ætlunin
er að styrkja, og hafa ríkis-
stjórnir beitt til þess ýmsum
ráðum svo sem hagstæðum Ján-
um, afskriftaframlögunv
skattaívilnunum o. s. frv. Sjálf-
sagt er að reyna að beina
einkafjármagni hér á landi út
til landshlutanna og styðja
allt það heilbrigt framtak sem
fram kemur í hverjum lands-
hluta. Hins vegar er ég ekki
tilbúinn til að taka afstöðu til
þess hve langt eigi að ganga
í ívilnunum. Við þekkjum
8